. مقدمه  

بررسی زبان در طول تاریخ فرهنگ و دانش بشری همواره مهم و مورد توجه پژوهشگران بوده است. در عصر حاضر نیز تجزیه و تحلیل نظری و کاربردی زبان بیش از پیش گسترش یافته و در عمق ­بخشیدن به دانش انسانی مؤثر بوده است. به عقیده لیان^[1] (2015:232) زبان می­تواند یک توانایی مستقل و انتزاعی برای بازنمایی و ارجاع نمادین و ارتباط در نظر گرفته ­شود. ارجاع نمادین، به­عنوان یکی از ویژگی‌های جهانی زبان، به استفاده پیچیده از نشانه‌ها در گفتار و دیگر اَشکال ارتباط نمادین گفته می­شود که به کاربرد اندام‌های تولیدی خاصی وابسته نیستند. در واقع، نمادهای زبانی می‌توانند هم در کاربرد نشانه‌های آوایی-شنیداری و هم نشانه‌های دستی وجود داشته باشند. همچنین، این نمادها ممکن است با دیگر انواع نشانه‌های ارتباطی (مانند نشانه‌های لمسی-حرکتی/جنبشی^[2]) تکامل یافته باشند. از این منظر، می‌توان زبان را توانایی کلی ‌مستقلی در نظر گرفت که با اندام‌های تولیدی^[3] مختلفی نشان داده می­شود و هم زبان گفتاری و هم زبان اشاره (و حتی زبان مبتنی بر لمس) را دربر‌می‌گیرد.

انجمن ناشنوایان کانادا (The Canadian Association of the Deaf (CAD), 2015)، ناشنوایی را از نظر پزشکی/شنوایی‌شناسی با میزان از دست­دادن شنوایی عملکردی و وابستگی به ارتباطات دیداری تعریف می­کند و تعریف ارائه‌شده توسط دانشگاه گالودت در ایالات متحده را می‌پذیرد: «هرکسی که نمی‌تواند گفتار را (با یا بدون سمعک یا سایر شنیدافزارها) با به­کارگیری صدا به‌تنهایی درک کند (یعنی بدون نشانه‌های دیداری مانند لب­خوانی، گفتارخوانی و خواندن و نوشتن) ناشنوا است.»^[4]. در هر نقطه‌ای از جهان که ناشنوایان گرد هم جمع شده‌اند و جامعه‌ای را تشکیل داده‌اند، ‌‌زبان‌های اشاره به‌طور طبیعی پدید آمده‌اند و به ابزار اولیۀ ارتباط برای جامعۀ ناشنوایی که از زبان اشاره استفاده کرده‌اند، تبدیل ‌شده­اند (Zeshan, 2004: 2) و بر این ­مبنا تعاریف جامعه‌شناختی/فرهنگی از ناشنوایی ارائه شده است. ودیتز^[5] (1913) در مقاله خود با نام «حفظ زبان اشاره» بیان کرد که زبان اشاره زبانی است که از ارتباطات دستی و زبان بدن برای انتقال معنا استفاده می­کند. برخلاف الگوهای اکوستیکی منتقل­شده به‌صورت صوتی در گفتار، زبان اشاره ترکیب همزمان اشکال دست، جهت­گیری و حرکت دست‌ها، بازوها یا بدن، و حالات چهره برای بیان روان افکار گوینده می­باشد (Homeida, 2015:18). زبان اشاره به اشخاص ناشنوا فرصت می­دهد که مقاصد خود را به‌طور کامل به هر گونه­ای که با زبان گفتاری برایشان میسر نیست، بیان کنند. زبان­های اشاره، همچون زبان‌های­ گفتاری معنی­دار و دارای کلیة مشخصه­های اساسی زبانی مانند واج­شناسی، ساختواژه و نحو هستند (Fischer & Van der Hulst, 2003:328). همۀ زبان‌های اشاره از اشاره‌های دستی و ویژگی‌های غیردستی، حالات چهره و شکل سر و بدن،  برای ارائه واژه‌ها و مفاهیم عینی و انتزاعی استفاده می‌کنند که معمولاً با چشم قابل‌درک هستند. حرکات مربوط به اشاره­ها در یک «فضای اشاره­ای»^[6] شامل فضای جلوی بدن از سر تا کمر و دو طرف بدن تولید می‌شود (Zeshan & Palfreyman, 2017:5). اشاره‌های دستی در هر زبان اشاره پنج نوع اطلاعات را به­طور همزمان لازم دارند تا از هم متمایز شوند و مؤلفه‌ها یا اجزای تشکیل‌دهنده آن‌ها عبارت‌اند از:

1. جایگاه تولید اشاره در روی بدن^[7]
2. شکل یا ترکیب‌بندی دست‌ها ^[8]
3. حرکت اجراشده با دست‌ها^[9]
4. جهت‌گیری فضایی دست‌ها نسبت به یکدیگر و نسبت به بدن^[10]
5. علائم غیردستی^[11] یا حالات چهره^[12] (گیتی و سیاوشی، 1399: 115)

برابر بررسی‌های به‌عمل‌آمده، در ایران تقریباً از هر ۱۰۰۰ تولدی که اتفاق می‌افتد، ۲.۷ درصد نوزادان کم‌شنوا هستند و در همه گروه‌های سنی شیوع ناشنوایی و کم‌شنوایی در کشور ۵.۳ درصد است.^[13] از این ­رو، ناشنوایان ایرانی جمعیت درخورملاحظه­ای از کشور را دربرمی­گیرند و تعداد درخورتوجهی از یک اقلیت زبانی را تشکیل می‌دهند که از یک نظام ارتباطی با نشانه‌های قراردادی اشاره­ای استفاده می­کنند. متأسفانه اسناد کافی درباره تاریخ زبان اشاره در ایران وجود ندارد. با این­ وجود، معدود پژوهش‌های  زبان­شناختی درباره زبان اشاره ناشنوایان ایرانی (برای مثال، سیاوشی، 1384؛ شرف­زاده، 1384؛ مهیاری­فر، 1386؛ کبیری،1392؛ طبیعی، 1394؛ کریمی علویجه، 1394؛ سلیمان­بیگی، 1396؛  Sanjabi et al., 2016 ; Guity, 2021) نشان می‌دهند که این زبان اشاره نیز زبانی طبیعی و قراردادی است، همچون دیگر زبان­های طبیعی دارای قواعد منحصر به خود است و تمامی نیازهای ارتباطی گویشوران را برطرف می کند. این زبان اشاره در گذشته­ای نه ­چندان دور «زبان اشاره فارسی»^[14] خوانده می‌شد؛ اما به نظر می‌رسد که در حال حاضر «زبان اشاره ایرانی»^[15] توسط جامعه ناشنوایان ایران بیشتر به کار می­رود. اخیراً نیز گیتی (2021) واژۀ «اشارانی» را برای این زبان پیشنهاد کرده است. در این مقاله هرجا که از زبان اشاره ایرانی یاد می­شود مقصود گونه تهرانی است مگر آنکه در متن مشخص شود.

این پژوهش با هدف بررسی توصیفی ساخت نفی در زبان اشاره ناشنوایان ایرانی (گونه تهرانی) انجام شده است. روشن و باقری (162:1392) می‌گویند نفی پدیده‌ای شناختی، ذهنی و زبانی و دارای مفهومی پیچیده است که به صورت­های گوناگون در زبان­های مختلف بیان می­شود و نقش اساسی در تفکر انسان دارد. فرهنگ­نویسان و زبان­شناسان ازدیدگاه‌های متفاوتی به مقوله نفی نگریسته و آن را تعریف کرده­اند. نفی معادل انکار وجود یا حقیقتی است که می­تواند برای بیانِ نبودن چیزی و نیز نپذیرفتن یا رد چیزی به ­کار ­رود (انوری، 1381: 7905، جلد 8). همچنین، مفهوم نفی کاربردهای متنوعی در زبان دارد، به طوری که گاه برای مشخص ‌ساختن مفاهیم مهم، گاه برای بیان اخطار و هشدار و گاه برای صدور دستورالعمل به کار می­رود (شقاقی، 1381: 87). در گفتار و نوشتار رسمی نیز گاهی ساخت­های نفی برای بیان نقش‌های عدم ­مالکیت و عدم ­وقوع به­ کار می­روند (رضایی و آزادمنش، 1397: 66). زبان شناسان معتقدند که در هر زبانی، ابزاری برای منفی­کردن بندهای مثبت وجود دارد ( Croft,1991:2 & Dahl,1979:79)، و روش منفی­ساختن در سطوح مختلف جمله­، واژه و تکواژ در هر زبان از‌جمله زبان­های اشاره، ویژگی­های خاص خود را دارد.

در یک مجموعه پروژه­های بین­زبانی (Zeshan, 2004, 2006)، داده­هایی از بیش از 38 ‌‌زبان اشاره از سراسر جهان برای توصیف انواع راهبردهای اصلی نفی گردآوری و بررسی شدند. نتایج نشان داد که زبان­های اشاره از نشانگرهای دستی و غیردستی برای بیان نفی در بندها استفاده می‌کنند. نشانگرهای دستی نفی، اشاره‌هایی هستند که با دست بیان می‌شوند و ادات^[16] نفی (نه)، قیدواره‌های^[17] منفی (هرگز)، تکمیل­کننده‌های^[18] منفی (هنوز نه)، افعال وجهی منفی (مانند نمی‌توانم، نمی‌خواهم) و هیچ‌واژه‌ها^[19] (برای مثال هیچ‌چیز، هیچ‌کس) را دربرمی‌گیرند. ادات نفی مستقل، نشانۀ‌ راهبرد غالب زبان­های اشاره برای بیان نفی هستند. با این ‌همه، در بیشتر زبان‌های اشاره نمونه‌هایی از نفی به شکل واژه‌‌بست‌‌سازی،^[20] وندسازی^[21] یا تغییرات داخلی یک اشاره (نفی همزمان) نیز وجود دارد (Zeshan, 2004:1). در زبان اشاره هنگ‎کنگ (Tang, 2006:219) و زبان اشاره اینویت^[22](Schuit, 2013:50) نشان داده شده است که حضور یک اشاره منفی دستی برای منفی­کردن یک بند ضروری است و اشاره­های منفی غیردستی فقط این­گونه اشاره­ها را همراهی می­کنند. در مقابل، زبان‌های اشاره‌ای وجود دارند که امکان نفی یک گزاره در آن­ها تنها با استفاده از اشاره­های غیردستی مثل حرکت سر به عقب یا طرفین، فراهم می‌شود. زبان اشاره آمریکایی و زبان اشاره آلمانی  از این دسته­اند (Oomen & Pfau, 2017:5). در این میان هستند زبان­های اشاره­ای که در حالتی بینابینی از هر دو اشاره­های منفی دستی و غیردستی برای نفی بند استفاده می­کنند ( Zeshan & Palfreyman, 2017:12).

در برخی مطالعات روی زبان اشارۀ ایرانی، مطالبی مرتبط با چگونگی ساخت نفی در این زبان آمده است. شرف­زاده (1384: 82) از تکواژ منفی­ساز «نه» به‌عنوان یک تکواژ آزاد پربسامد برای منفی­کردن یاد می­کند و بیان می‌دارد که این تکواژ برای منفی­کردن فعل و بعد از آن قرار می­گیرد، در حالی ­که برای منفی‌کردن قیدی مانند «باید» پیش از آن اجرا می­شود. در مقابل، سیاوشی (1384) گیتی و سیاوشی (1399) معتقد است منفی­ساختن فعل در زبان اشارۀ ایرانی به‌صورت وندافزایی صورت می­گیرد. او می­نویسد که افعال در زبان اشارة ایرانی با افزوده‌ شدن یک اشارة وابسته (اشاره­ای که جز به‌صورت پیوسته با اشارة دیگر نمی­آید)  منفی می­شوند. این اشاره که اشاره نفی است با حرکت مچ دست به سمت بالا تولید می­شود که برخلاف افعال فارسی که تکواژ منفی­ساز قبل از فعل می­آید، در زبان اشارۀ ایرانی این نشانگر پس از تولید اشاره فعل و در همان محل تولید اشارۀ فعل ادا می­شود. گیتی (2018:74) این شکل از حرکت دست را “Bflapdown” نام‌گذاری می­کند که در نشان‌ دادن جمله­های وجودی و مالکیت منفی، فعل وجهی و کمکی منفی کاربرد دارد. همچنین، در زبان اشارة ایرانی، عضو سر اندام اصلی تولید اشارات «بله (آره)» و «خیر (نه)» است. اشارۀ «نه/خیر» به ‌صورت منفرد، بیشتر با حرکت سر و بالا رفتن ابرو تولید می­­شود. حرکت سر به دو طرف هم برای منفی‌سازی جمله می­تواند به کار رود. مشاهده شده است که در بسیاری از جملات منفی، اشارة دستی که مفهوم نفی داشته باشد، وجود ندارد و  جمله فقط با حرکت سر منفی می­شود. در مجموع می­توان گفت پژوهشی که به‌صورت مستقل و کامل مقولۀ نفی را در زبان اشاره ایرانی بررسی و توصیف کرده باشد، تاکنون صورت نگرفته است، در حالی‌ که تحلیل زبان­شناختی جنبه­های مختلف زبان­های اشاره برای تفهیم و تفاهم متقابل، هماهنگی ارتباطی بین ناشنوایان، معلمان و مترجمان زبان اشاره در استفاده از اشارات‌، آموزش زبان اشاره، تدوین برنامه­ها و کتاب­های آموزشی، اجرای پژوهش­های زبانی و ارائه یا تبیین نظریه­های زبانی و غیره یک ضرورت است.  افزون بر آن، سابقه دو دهه کار یکی از نگارندگان به‌عنوان گفتاردرمانگر در مدارس ویژۀ ناشنوایان با این نگرش همراه بود که پیچیدگی مسائل آموزش ناشنوایان، حاکم ‌بودن نگرش­های نادرست در محافل آموزشی‌، مشکلات دانش‌آموزان ناشنوا در یادگیری زبان فارسی (‌گفتاری و نوشتاری‌)، نبودن محتوا و اطلاعات مناسب در آموزش زبان اشاره به ناشنوایان، معلمان و غیره را می‌توان به کمبود پژوهش در این حوزه نسبت داد. از این ‌رو، در پژوهش پیش‌رو این هدف پی گرفته شده است که هماهنگ با پژوهش‌های بین‌زبانی زشن (2004) مقوله نفی در زبان اشاره ناشنوایان ایرانی (گونه تهرانی) مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد.

2. روش پژوهش

این پژوهش به‌لحاظ هدف، بنیادی–کاربردی، از منظر چگونگی تحلیل داده‌ها توصیفی و از نوع کیفی و بررسی، موردی است. طرح کلی این پژوهش برگرفته از پژوهش­های بین­زبانی زشن (2004, 2006) است که در انستیتو مکس پلانک هلند درباره زبان­های اشاره در سراسر دنیا انجام شده‌اند.

جامعه این پژوهش بزرگسالان ناشنوای ساکن در شهر تهران بودند که از زبان اشاره ایرانی به‌طور روزانه استفاده می‌کردند. شرکت‌کنندگان این پژوهش، براساس روش نمونه‌گیری هدفمند، شامل 7 بزرگسال ناشنوای عمیق دارای سمعک (4 زن و 3 مرد) بودند در ردۀ سنی 40-35 سال و همگی باسواد (مقطع ­دیپلم تا دانشجوی دکتری زبان­شناسی) بودند و از انجمن­ها و کانون­های ناشنوایان شهر تهران برای شرکت در این پژوهش معرفی و داوطلبانه حاضر به مشارکت شده بودند. همه این افراد ناشنوا به دنیا آمده و از سنین پایین در معرض زبان اشاره قرار گرفته بودند و تسلط کامل به زبان اشاره ایرانی (گونه تهرانی) داشتند و در ارتباطات خود از آن استفاده می­کردند. همچنین، در خانواده 5 نفر از آن‌ها فرد یا افراد ناشنوای دیگری وجود داشت و 6 نفر از آن­ها در مدارس استثنایی ویژۀ ناشنوایان تحصیل کرده بودند. همه این آزمودنی­ها توانایی درک زبان فارسی گفتاری و درک و بیان نوشتاری را داشتند؛ اما به ­دلیل عدم وضوح کلامی بیشتر شرکت­کنندگان، برای پژوهشگر ارتباط کلامی کامل تنها با 2 نفر از آن­ها بدون حضور مترجم امکان­پذیر بود.

روش اصلی گردآوری داده‌های‌ مربوط به مقوله نفی زبان اشاره ایرانی «مشاهده» بود. داده­ها با استفاده از این روش به دو شکل گردآوری شدند: الف- مشاهدۀ ارتباطات و تعاملات آزمودنی‌ها. به این منظور، محرک­هایی به‌صورت فهرستی از صورت‌های زبانی در قالب جمله و واژه، و تصاویر به آن‌ها نشان داده می‌شد و آن‌ها باید مفهوم آن تصاویر و صورت­های نوشتاری را به زبان اشاره ایرانی بیان می­کردند. از آزمودنی‌ها در 2-1 جلسه با دوربین تلفن همراه و آیپد اپل6 فیلمبرداری انجام شد. همچنین، به‌منظور تعامل بهتر و اطمینان از درک درست دستورالعمل­ها برای گرد­آوری داده‌ها، از یک مترجم زبان اشاره در این جلسه­ها استفاده شد.

برای گردآوری محرک‌های زبانی (جمله و واژه)، نگارنده از منابعی مانند پژوهش زشن (2004)، کتاب‌های دستور زبان فارسی (مانند انوری و گیوی (1384) و طیب ­زاده (1393)) و مقالاتی که دربارۀ ساخت نفی در زبان فارسی نوشته شده‌اند، استفاده کرده است. داده‌های زبانی گردآوری‌شده، با توجه به نکاتی که در پژوهش زشن (2004) مطرح شده است و همچنین، معیارهایی که در کتاب­های دستور زبان فارسی برای ساخت نفی در نظر گرفته شده‌اند، انتخاب و دسته‌بندی شدند. عینی و ملموس ­بودن جمله­ها و کلمه­ها در حد امکان از نظر دور نماند. در نهایت، 115 جمله و 23 واژه به‌عنوان محرک‌های زبانی پژوهش انتخاب شدند. برای گردآوری محرک‌های تصویری، نگارنده از مجموعه کتاب­های زبان­آموزی و جمله­سازی و نگارش، ویژۀ دانش­آموزان ناشنوا در مقطع ابتدایی، سازمان آموزش و پرورش استثنایی استفاده کرده است. در انتخاب تصویرها انواع ساخت­های نفی در زبان فارسی؛ مانند جمله‌های ساده و مرکب منفی دارای افعال ساده، افعال پیشوندی، افعال مرکب، فعل­های کمکی، نفی همپایه، نفی تأکیدی، نفی وجود، کمیت­نماهای منفی مدنظر قرار گرفتند. در نهایت، تعداد 109 تصویر به‌عنوان محرک‌های تصویری پژوهش انتخاب شدند. وضوح تصاویر برای نشان ­دادن مفهوم نفی، بسیار بالا و توسط متخصصان ناشنوا در سازمان استثنایی کشور، ساده، ملموس و گویا بودنشان برای دانش­آموزان ناشنوا تأیید شده است.

مشاهده فیلم­هایی دربارۀ موضوعات مختلف به زبان اشاره ایرانی که به‌منظور اطمینان از صحت داده­ها و دستیابی به داده­های خودانگیخته بیشتر، در این پژوهش استفاده شد. این فیلم­ها همراه با زیرنویس یا بازگویی گفتاری بودند و در رسانه­های اجتماعی مجازی مانند تلگرام و اینستاگرام یافت می­شوند. در این پژوهش لازم بود از فرد/افرادی که زبان‌شناس زبان اشاره باشند،‌ و/یا زبان اشاره محیط خود را بسیار خوب بدانند و/یا با ‌اشاره‌گران بسیار ماهر همکاری داشته‌اند، کمک­ و مشورت گرفته شود. بنابراین، دو مشاور در همه مراحل اجرای پژوهش نگارنده را یاری کردند.

در مجموع حدود 354 دقیقه فیلم از زبان اشارۀ ایرانی  برای تجزیه و تحلیل به دست آمد. این داده­های برای تفسیر و بررسی دقیق­تر وارد برنامه نرم‌افزاری ELAN­^[23] شدند. این نرم­افزار در موسسۀ روان‌شناسی زبان مکس پلانک با هدف پی­ریزی پایه‌ای دقیق برای حاشیه­نویسی، نشانه­گذاری و بهره­برداری از داده­های ضبط­شدة چندرسانه­ای طراحی و ساخته شده است.

3. یافته­ها

داده­های پژوهش نشان داد که در زبان اشاره ایرانی، نشانه­گذاری نفی هم به‌صورت دستی و هم غیردستی در شکل­های مختلف قابل مشاهده است. انواع اشکال نفی غیردستی و دستی و چگونگی منفی ­کردن یک بند توسط این اشکال در ادامه توصیف خواهند شد. لازم به توضیح است که در نمونه­ها آنچه به اشاره بیان شده است به­صورت مورب‌نویسی[24] و برجسته‌نویسی[25] نگارش شده است. شروع و پایان نفی غیردستی (ن.غ.د) و نفی دستی (ن.د) از طریق کشیدن خطی در بالای هر بند اشاره نمایش داده شده­اند. شخص و شمار ضمیرها با حروف اختصاری؛ مانند (ا.ش.م) به معنای اول شخص مفرد، داخل پرانتز قرار گرفته­اند که با مشخصه­های دستی یا غیردستی این ضمیرها می­توانند نشان داده شوند.

1-3. شکل­های نفی

3-1-1. نفی غیردستی

انواعی از حرکات سر و حالات چهره به­عنوان نفی غیردستی در ساخت­های منفی در زبان اشاره ایرانی  کاربرد دارند. حرکات سر مشاهده‌شده در زبان اشاره ایرانی، همانند بسیاری از دیگر زبان­های اشاره، شامل الف. حرکت سر به عقب، ب. حرکت سر به طرفین به­‌صورت تکرارشونده و ج. برگرداندن سر به یک سمت می­شود. بیشترین فراوانی مربوط به حرکت سر به عقب و کمترین فراوانی مربوط به حرکت سر به یک طرف است. دامنه و مدت حرکات سر ممکن است از اشاره­گری به اشاره­گر دیگر متفاوت است. هم تفاوت‌های فردی وجود دارد و هم تفاوت‌هایی که از بیان قوی‌تر یا ضعیف‌تر نفی ناشی می‌شوند (Antzakas, 2006: 261). در شکل (1) این حرکات سر نشان داده شده­اند.

                                     الف                                     ب                                        ج                   

شکل 1- الف- حرکت سر به عقب، ب- حرکت سر به طرفین، ج- حرکت سر به یک طرف

Fig 1- a. backward head tilt, b. side-to-side headshake, and c. one side headshake

از بین حالات چهره­ توصیف‌شده هنگام نفی در زبان­های اشاره، الف-کشیده­شدن گوشه­های دهان (لب­ها) به سمت پایین (آویزان بودن لب­ها)، ب-به­ هم کشیده­شدن ابروها (اخم‌کردن) و ج- بالارفتن ابروها و بازشدن چشم­ها در زبان اشاره ایرانی (گونه تهرانی) مشاهده می­شوند، لازم به توضیح است امکان رخ­دادن همزمان حرکات سر و حالات چهره با یکدیگر هم وجود دارد (شکل2). برخی از اشاره­کننده­گان از حالات چهره بسیار برجسته استفاده می­کنند، برخی دیگر بسیار ظریف­تر هستند. حالات چهره همراه با نفی را می­توان در یک پیوستار از قوی به ضعیف یافت (Van Herreweghe & Vermeerbergen, 2006:244).

               الف                                     ب                                       ج                                      د

شکل 2- الف- کشیده­شدن گوشه­های دهان (لب­ها) به سمت پایین، ب- به­ هم کشیده­شدن ابروها (اخم‌کردن)، ج-هر دو  مورد الف و ب با هم و ج- بالارفتن ابروها و بازشدن چشم­ها

Fig 2- a. Corners of the mouth down, b. Lowered brows, c. both a & c, d. Raising the eyebrows and opening the eyes

علاوه­بر این­ها، همان طور که در شکل (3) نشان داده شده است، نوعی دیگری از اشاره­های غیردستی در نشانه­گذاری نفی در زبان اشاره ایرانی (گونه تهرانی) به کار می­رود که البته چندان رایج نیست. در این حالت چهره، گونه‌های بادکرده برای اجرای نوعی ایمای دهانی همراه با فوت­ کردن هوا دیده می‌شود که با نفی دستی با شکل گرد یا o و حرکت چرخه­ای همراه است که «عدم وجود^[26] (نبودن، نداشتن)» را نشان می­دهند.

شکل 3- گونه‌های باد­کرده برای اجرای نوعی ایمای دهانی همراه با فوت­ کردن هوا

Fig 3- Inflated cheeks to perform a kind of mouth gesture with blowing air

در مشاهدات پژوهشگر از داده­ها نفی غیردستی نشان داد که در زبان اشاره ایرانی اجباری نیست و در بیشتر موارد هیچ‌گونه تغییری در درک مفهوم بند در غیاب نفی غیردستی به­وجود نمی­آید و نفی دستی برای انتقال معنا کافی است. از سویی دیگر، طبق نظر دو پژوهشگر ناشنوا در پاسخ به پرسشنامه نفی و مشاوران پژوهش، این امکان وجود دارد که در برخی بافت­ها مانند پاسخ منفی به یک پرسش (با پاسخ بلی و خیر) تنها از طریق نفی غیردستی (حرکات سر، حالات چهره یا هر دو)، صورت بگیرد. از نظر سیطره، نفی غیردستی می­تواند کل بند (منهای بخش مبتداسازی‌شده) یا بخش/بخش­هایی از یک بند را دربرمی­گیرد.^[27] برای نمونه، در مثال­ (1الف) مشاهده می­شود  «نه» در انتهای جمله (بعد از فعل) قرار گرفته است و شروع نفی غیردستی تنها هنگام اجرای این ادات نفی است. اما در مثال (1ب) از ابتدای شروع جمله و تا انتهای آن، تحت سیطره نشانه­گذاری نفی غیردستی قرار می­گیرد. ذکر این نکته لازم است که حرکات سر به‌عنوان نشان‌دهندۀ نفی غیردستی، تنها در هنگام اجرای اشاره ادات نفی یا ابتدای شروع اشاره محمول یک بند مشاهده می­شوند و شروع این نوع از نفی غیردستی از ابتدای بند نیست. به نظر می­رسد نفی غیردستی اطلاعات بیشتری را به مفهوم یک بند اضافه می­کند و کارکردی، مانند تغییر در «لحن صدا»^[28]یا مختصه­های کاربردشناختی شناخته­شده در زبان‌های گفتاری دارد (Savolainen, 2006:294). از این ­رو، در زبان اشاره ایرانی علاوه‌بر تفاوت­های فردی در میزان استفاده از نشانه­گذاری­های نفی غیردستی، میزان تأکید منفی بر موضوع نیز در دامنه این نوع نشانه­گذاری­ در یک بند مؤثر است.

1)

الف-                                          ن.غ.د^[29]

لطفاً (دوم.ش.م/ج^[30]) سیگارکشیدن نه

لطفاً سیگار نکشید.

ب-

ن.غ.د

هواپیما پرواز نه

 هواپیما پرواز نخواهد کرد.

3-1-2. نفی دستی

نفی دستی نقش اساسی در منفی­کردن یک بند از طریق منفی­سازهای اصلی بند دارد، از میان اشکال مختلف نفی دستی در زبان­های اشاره شکل پیچش مچ یا حرکت دست از سمت پایین به سمت بالا یا متمایل به پهلو بیشترین شکل مشاهده‌شده برای ساخت نفی در زبان اشاره ایرانی (گونه تهرانی) است. این شکل از نفی دستی با یک یا دو دست قابل اجرا است (شکل 4). همچنین، در داده­های پژوهش مشاهده شد که اشاره حرکت پایین به بالای دست ترجیحاً با اشاره غیردستی سر شامل حرکت سر به عقب می­تواند رخ می‌دهد.

شکل 4- پیچش مچ دست رو به بالا با یک یا دو دست (راست به چپ)

 Fig 4- Wrist twisting movement from down to up with one hand or two hands

حرکت مکرر و یا واحد پهلوبه‌پهلو (طرفین) با کف دست رو به بیرون شکل دیگری از نفی دستی است که در زبان اشاره ایرانی (گونه تهرانی) مورد استفاده قرار می­گیرد و با یک یا دو دست قابل اجرا است (شکل 5 الف و ب). علاوه­بر این، ممکن است تمام انگشتان به­غیر از انگشت اشاره بسته باشند و حرکت به طرفین صورت بگیرد (شکل 5ج). در اینجا هم مشاهده شد که در اشاره­هایی که دست/دست­ها به سمت پهلو حرکت می‌کنند، می­توانیم حرکت پهلوبه‌پهلوی سر (حرکت سر به طرفین) را مشاهده کنیم.

                                                  الف                                     ب                                     ج

شکل 5- حرکت دست به طرفین برای بیان نه

Fig 5- Repeated side-to-side movement for saying Not

شکل گرد یا o دست با حرکت چرخه‌ای یکی از اشکال نفی دستی در زبان اشاره ایرانیست که در ساخت­های منفی معدودی توسط ناشنوایان ایرانی به کار می­رود (شکل 6).

شکل 6- شکل گرد یا o دست با حرکت چرخه‌ای (راست به چپ)

Fig 6- O-hand shape with circular movement

نفی دستی دیگری که در زبان اشاره ایرانی وجود دارد به این صورت نشان داده می­شود که یک یا دو دست مشت می‌شوند، طرف مشت­شده تقریباً به سمت روبه‌رو است و با حرکت به سمت جلو، انگشتان باز می­شوند. این اشاره منفی در شکل (7) نمایش داده شده است. این شکل دست نمایانگر مفهوم هیچ است.

شکل 7- نفی دستی دست/دست­های مشت‌شده و حرکت رو به جلو همراه با باز شدن (راست به چپ)

Fig 7- Manual negation: fisted hand/hands and forward movement with opening

شکل دست به‌صورت کف دست رو به بالا در انتهای بند منفی و در ترکیب با یک نشانه­گذاری نفی دستی یا غیردستی دیگر می­آید (شکل 8). این نشانه­گذار پایان بندی اگرچه نمونه اعلای یک نفی­کننده نیست و می­تواند به نشانه تردید، عدم اطمینان یا عدم قطعیت توسط اشاره­کننده به کار ­رود یا همچنین، نقش یک نشانگر گفتمانی (مثل دیگه در زبان گفتاری فارسی (رفت دیگه)) داشته باشد؛ اما نفی نیز یکی از زیرمجموعه­های عملکردی این اشاره است. به­طوری که این شکل از دست می­تواند به­عنوان تنها نشانگر نفی دستی در یک بند یا در پایان یک بند منفی بعد از یک اشاره دستی منفی دیگر بیاید.

                                                               فهمیدن                                                        نه

شکل 8- شکل کف دست رو به بالا در انتهای بند من فهمیدن نه

Fig 8- palm up orientation in the end of the clause: I don't understand 

2-3. منفی‌­کردن بند

در زبان اشاره ایرانی (گونه تهرانی) منفی‌سازی در سطح یک بند (جمله) توسط اشاره‌های منفی دستی صورت می­گیرد که معمولاً با همراهی نفی غیردستی، منفی­ساز اصلی یک بند را شکل می­دهند. این منفی­سازهای اصلی بند عبارت‌اند از: نه (NOT)، نه (NO)، هیچ (NONE)، نه (اصلاً، هرگز، ابداً و به‌هیچ‌وجه) (NEVER) و نه وجودی (NOT-EXIST).

1-2-3. نه (NOT)

این اشاره منفی در زبان اشاره ایرانی (گونه تهرانی) منفی­ساز پایه بند است و به­عنوان یکی از ادات نفی غیر‌تصریفی هم شناخته می‌شود. شکل­های دست الف-چرخش مچ دست و حرکت از پایین به بالا، ب- حرکت مکرر یا واحد دست به طرفین و ج- در موارد معدود شکل کف دست رو به بالا برای نشان ‌دادن آن کاربرد دارند. شکل دست دوم بیشتر زمان تأکید بر نفی و عدم‌ تأیید استفاده می‌شود. این اشاره منفی در انتهای بند بعد از محمول منفی‌شده می‌آید (مثال 2و 3). در بسیاری از نمونه‌ها به‌سختی می‌توان گفت که نه (NOT) در جایگاه بعد از محمولی^[31] است یا جایگاه پایان بند؛^[32] زیرا زبان اشاره ایرانی ظاهراً زبانی است که در بیشتر مواقع محمول در پایان^[33] قرار می‌گیرد.

2)                                      ن.د^[34]

دختر  نشانه جمع  دویدن^[35]  نه (NOT)

دخترها ندویدند.

3) نه (NOT) وابسته

                                            ن.د

دوم.ش.م/ج  نامه خواندن  ^ نه^[36] (NOT)

شما نامه را نخواندید.

2-2-3. نه (NO)

اشاره نه (NO) شامل اشاره‌ای با حرکت انگشت اشاره قائم/انگشتان باز به طرفین یا شکل حرکت مچ دست رو به بالا است. این اشاره منفی معمولاً در بافت‌های خیلی مشخص به کار می‌رود. ممکن است نه (NO) به‌تنهایی به‌عنوان یک گفته تک‌کلمه‌ای مثل NO در انگلیسی و خیر (نه) در فارسی به کار رود. نه (NO) در زبان اشاره ایرانی (گونه تهرانی) به­طور معمول در پاسخ به پرسشی، به‌ویژه پرسش‌های قطبی یا به‌عنوان بخشی از یک پاسخ گسترده‌تر، به کار می‌رود. حرکت انگشت اشاره قائم به طرفین در چنین بافت‌هایی کمترین فراوانی را در این پژوهش داشت. نفی غیردستی نیز به‌صورت اختیاری همراه با نفی دستی به کار می‌رود؛ مثال­های (5 و 4) کاربردهای نه (NO) را در بند نشان می­دهند.

4) اشاره نه (NO) در پاسخ به یک پرسش (قطبی)                         

                                                       ن.غ.د،  ن.د

اشاره دوم.ش.م  بلدبودن (دانستن)؟    نه (NO) 

زبان اشاره بلدی؟       نه

5) اشاره نه (NO) به‌عنوان بخشی از یک پاسخ گسترده‌تر

                                                         ن.غ.د،  ن.د             ن.غ.د،    ن.د

فردا دوم.ش.م  سینما (فیلم‌دیدن) آمدن؟  نه (NO)، اول.ش.م  آمدن نه (NOT)، کار داشتن.

فردا سینما میای؟ نه نمیام کار دارم.

نه (NO) در بافت‌هایی می‌تواند بر یک مؤلفه معنایی الزامی یا امری دلالت داشته باشد. در این حالت، نفی نسبتاً قوی و کاربردی است و به نظر می‌رسد که اشاره‌کننده نسبت به مخاطب دارای قدرت است و درخواست یا پیشنهادی را رد می‌کند. طبق مشاهدات این پژوهش، در این بافت، اشاره منفی نه (NO) به شکل حرکت انگشت اشاره قائم/انگشتان باز به طرفین، به‌ویژه با حرکت انگشت قائم، اجرا می‌شود؛ مثال:

6)

ن.غ.د              ن.د             ن.غ.د      ن.د    

مدیر اجازه‌دادن نه (NOT) دادزدن نه (NO)!

مدیر اجازه نداد و داد زد نه!

علاوه‌بر گفته‌های تک‌کلمه‌ای، کاربرد دیگر نحوی نه (NO) تقریباً همیشه در بافت «گفتن نه (به شخص دیگر)» می‌تواند مشاهده شود. بر پایه مشاهدات این پژوهش، در این بافت، اشاره منفی نه (NO) به شکل حرکت انگشت اشاره قائم/انگشتان باز به طرفین اجرا می‌شود؛ به شکل (9) و مثال (7) نگاه کنید.

7)                                                                                                                

دختر اول.ش.م. همیشه خواستن لباس جدید

                           ن.غ.د   ن.د

 خریدن، اما من گفتن نه (NO)

دخترم همیشه می‌خواهد لباس جدید بخرد، اما من می­گویم‌ نه.

پلیس                                                             گفت                                                     نه!

شکل 9- بیان نفی دستی نه (NO) و غیردستی در جمله:  پلیس گفت نه

Fig 9- Expression of manual NO and non-manual negation in the sentence: The police said NO!

3-2-3. هیچ NONE))

این اشاره منفی با شکل حرکت دست مشت‌شده و حرکت رو به جلو و معمولاً همراه با بازشدن مشت اجرا می‌شود و در ساخت‌هایی منفی با افعال وجودی (نبودن و وجود­نداشتن) در زبان فارسی می‌تواند جایگزین نه (NOT) بشود و بند را منفی کند. اما در دیگر ساخت‌های منفی تنها معنای «هیچ» به بند اضافه می­شود و دارای نقش منفی‌ساز بند نیست. نفی غیردستی همراه این اشاره منفی به‌طور معمول می‌تواند حرکت سر به یک سمت یا طرفین (بسته به میزان تأکید) و ابروان درهم باشد. لازم به ذکر است که برخی اشاره­گران این پژوهش تمایل داشتند با واژه‌ای که وضعیت خالی‌ بودن را توصیف می‌کند، مفهوم بند را انتقال دهند؛ برای نمونه، بند­های هیچ غذایی در یخچال نیست (شکل 10)، هیچ دانش‌آموزی در کلاس نیست و هیچ پولی ندارم، به‌صورت بندهای  یخچال خالی (است)، کلاس خالی (است)، جیب خالی (است) اشاره می­شود.

                    یخچال                                                     هیچ،                                                                خالی

شکل 10- یخچال هیچ (NONE)، خالی (هیچ غذایی در یخچال نیست.)

Fig 10- The refrigerator NONE, empty (there is no food in the refrigerator.)

گاهی بعد از باز شدن پنجه‌ها، این امکان وجود دارد که حرکت دست به طرفین یا شکل کف دست رو به بالا یعنی منفی‌ساز پایه بند  نه (NOT) در ساختارهای وجودی منفی مشاهده گردد.

4-2-3.  نه (اصلاً، هرگز، ابداً و به‌هیچ‌وجه) (NEVER)

این اشاره منفی به‌‌صورت معمول منفی‌ساز بند نیست، دارای نقش قیدی است و برای تأکید بر نفی در زبان اشاره ایرانی (گونه تهرانی) عمل می‌کند. اما در پاسخ تأکیدی منفی به یک پرسش (قطبی) در داده­های پژوهش به­عنوان منفی­ساز اصلی مشاهده شده است. شکل نفی دستی مانند هیچ (NONE) دست/دست‌های مشت و حرکت به جلو و یا طرفین و همراه با باز شدن پنجه‌ها است که گاهی در هماهنگی‌های واجی پنجه باز نمی‌شود یا تغییرات دیگری با توجه به اشاره میزبان مشاهده می­شود‌. علاوه‌بر این، اشاره منفی با حرکت مکرر یا واحد دست به طرفین هم اجرا می‌شود. امکان همراهی اجرای نفی غیردستی متناسب هم وجود دارد (شکل 11).

             مادرم                                           هرگز                                         عصبانی                                       نه

شکل 11- مادرم نه (هرگز (اصلاً، به‌هیچ‌وجه)) (NEVER) عصبانی‌شدن نه (NOT)

Fig 11- My mother NEVER angry NOT (My mother never gets angry)

5-2-3. نه وجودی (NOT-EXIST)

زبان اشاره ایرانی هم ادات وجودی مثبت (حرکت مچ دست رو به پایین) و هم ادات وجودی منفی دارد. در نفی دستی مربوط به مفاهیم نبودن (بودن نه) و نداشتن (داشتن نه) یعنی نه/نفی وجودی (NOT-EXIST)، دست به شکل-O با حرکت چرخه‌ای است و نفی غیردستی از جمله گونه‌های بادکرده و فوت‌کردن هوا همزمان اجرا می­شود (شکل 12). علاوه‌بر این، حرکت مچ دست رو به بالا و نفی غیردستی به صورت حرکت رو به عقب سر و لب‌های آویزان می‌توانند نمایانگر این اشاره و مفهوم منفی باشند. این اشاره منفی یکی از ادات پایان بند است.

                              کابینت (من بازکردن کابینت)                             قند                                  نه

شکل 12- کابینت (بازکردن در کابینت) قند  بودن نه (NOT-EXIST)

Fig 12- The cabinet (opening the Cupboard) sugar NOT-EXIST (is not sugar)

3-3. صورت­های صرفیِ نفی‌

در داده­های پژوهش مشاهده شد که در زبان­ اشاره ایرانی، تکواژ نفی همراه با اشارۀ محمول می­تواند ساختی را بسازد که در آن، تکواژ نفی همیشه پس از محمول رخ می‌دهد. از این‌ رو، تکواژ نفی می‌تواند واژه‌بست یا وند باشد. بسامد واژه‌بست­سازی مطابق داده­های پژوهش در زبان اشاره ایرانی (گونه تهرانی) زیاد است و اغلب منفی‌ساز اصلی بند یعنی نه (NOT) می‌تواند به اشارۀ پیشین خود واژه‌بست‌سازی‌ شود. تفاوت­هایی در صورت‌بندی بین زمانی­که NOT یک اشاره مستقل است (مدت‌زمان بیشتر در اجرا و اجرا با یک دست یا دو دست اختیاری است)، با زمانی که یک واژه‌بست‌ است و یا وند، وجود دارد. وقتی نه (NOT) به­عنوان واژه‌بست در نظر گرفته می­شود که اجرا در مدت‌زمان کمتر و به شکل کاهش‌یافته‌ای ظاهر گردد (مثال 3). نه (NOT) هر جا که اشارۀ پیشین تمام می‌شود، در همان موقعیت مکانی و نه به­صورت اختیاری بلکه هماهنگ و بسته به اشاره میزبان، یک دستی یا دو دستی انجام می‌شود. در وند درجۀ بالایی از ادغام بین دو تکواژ مد­نظر، میزبان و نه (NOT)، وجود دارد. برای نمونه، از نظر پژوهشگر، محمول رفتن و نه (NOT) درصد بالایی از آمیختگی را دارند، به‌طوری که تفکیک دو تکواژ مشکل است.

یکی دیگر از انواع نفی صرفی در زبان­های اشاره، نفی همزمان است. از بارزترین نمونه­های نفی همزمان در زبان اشاره ایرانی (گونه تهرانی) در محمول نتوانستن رخ می­دهد. برخی اشاره­گران برای نشانه­گذاری نفی صورت مثبت این محمول اشاره توانستن را انجام می­دهند، سپس منفی­ساز اصلی - نه (NOT)- را به­صورت خطی به آن وصل می­کنند که البته در بیشتر موارد صورت واژه­بستی دارد. اما اغلب اشاره­گران با تغییر در نمود ساختی مربوط به الگوی حرکت تغییر ایجاد می­کنند که می­توان گفت این الگوی حرکت به­طور مشخص یک تکواژ نفی است؛ اما به‌نسبت غیرمعمول است، چرا که همزمان با اشاره رخ می‌دهد. از این ‌رو، اینکه نفی صورت­گرفته یک پیشوند است یا یک پسوند، بی‌معنی است و وقوع نفی همزمان تأیید می­شود.

4. بحث و نتیجه‌گیری

این پژوهش با هدف توصیف ساخت نفی در زبان اشاره ایرانی (گونه تهرانی) صورت گرفته است. نتایج پژوهش نشان داد که زبان اشاره ایرانی هم مانند هر زبان طبیعی دیگر برای رساندن مفهوم نفی از نشانه­گذاری­های منفی در سطح بند استفاده می­کند و همانند همه 38 زبان­ اشارۀ مطالعه‌شده در پژوهش زشن (2004) این نشانه­گذاری­ها از طریق نفی غیردستی و دستی صورت می­گیرد. ترکیبی از نفی دستی و غیردستی رایج­ترین راه برای نفی یک جمله در زبان اشاره ایرانی است. البته استفاده از نفی ­غیردستی اجباری نیست و در عین حال نمی­تواند به­عنوان تنها نشانگر نفی در سطح بند عمل کند. لازم به ذکر است که قواعد مشخصی هم که نشان دهد چه زمانی از نفی ­غیردستی در کنار نفی دستی استفاده شود، در این پژوهش مشاهده نشد مگر هنگام نفی تأکیدی که نفی غیردستی جزو لاینفک همراه نفی دستی عمل می­کند و نقش تقویت نفی یک جمله منفی را ایفا می­کند، یا در مورد خاص، حرکت سر به نشانه نفی برای و پاسخ منفی ساده یک کلمه­ای و نفی ­کردن به تنهایی کافی است؛ مانند آنچه در برخی از زبان­های اشاره دیگر، مانند زبان اشاره آمریکایی، زبان اشاره ژاپنی (Morgan, 2006:94) و غیره وجود دارد.

نفی غیردستی در حالات چهره به­صورت ابروهای درهم (اخم)، چشمانی کمی تنگ یا ابروهای بالارفته و گشادی در چشم­ها و لب­های کشیده­شده از طرفین به پایین (آویزان) اجرا می­شود و نفی در یک بند را تقویت می­کنند. این حالات چهره در بسیاری از زبان­های اشاره از‌جمله زبان اشاره هندو-پاکستانی (Zeshan, 2006) زبان اشاره اردنی (Hendriks, 2008) مشاهده شده است.

یک شکل دیگر از نفی غیردستی در زبان اشاره ایرانی (گونه تهرانی) که تنها با یک صورت از نفی دستی خاص همراه می­شود، گونه­های بادکرده همراه با فوت­کردن است، این ایمای­های دهانی در معدود زبان­های مورد مطاله زشن (2004, 2006) مشاهده شده است؛ برای نمونه، گونه‌های باد­کرده در زبان­های اشاره ترکی (ترکیه) و زبان اشاره تایلندی و فوت­ کردن هوا در زبان اشاره دانمارکی. همچنین، حرکات سر به شکل­های حرکت واحد و مکرر به طرفین و حرکت به عقب سر جزو اشکال دیگر نفی غیردستی در زبان اشاره ایرانی (گونه تهرانی) هستند. مطابق نتایج پژوهش زشن (2004, 2006) حرکت سر به طرفین جزو رایج­ترین حرکات سر در نفی غیردستی است؛ اما مطابق داده­های این پژوهش، به­ نظر می­رسد در زبان اشاره ایرانی حرکت سر به عقب بیشتر مشاهده گردید و این البته با نتایج زشن(2004, 2006) که این حرکت را یک مشخصه منطقه­ای در زبان‌های اشارۀ مدیترانۀ شرقی، از­جمله در زبان اشارۀ یونانی، زبان اشارۀ ترکی (ترکیه) و زبان اشارۀ لبنانی می­داند، همخوانی دارد که احتمالاً می­توان این موضوع را به نزدیکی فرهنگی ایران با این کشورها و همسایگی ایران با کشور ترکیه نسبت داد. برگرداندن سر به پهلو (یک سمت) می­تواند شکل کاهش­یافته حرکت مکرر سر به طرفین تفسیر شود که در مطابقت با داده­های زشن (2004, 2006) در زبان اشاره­ایرانی همانند زبان­های اشاره در زبان اشارۀ ایرلندی، زبان اشارۀ یونانی، زبان اشارۀ کبک (کانادا)، زبان اشارۀ بریتانیایی، زبان اشارۀ چینی، زبان اشارۀ بلژیکی و زبان اشارۀ روسی مورد استفاده قرار می‌گیرد. البته این نوع حرکت سر فراوانی بسیار کمی در داده­های پژوهش داشت.

از نظر دامنه و سیطره حالات چهره و حرکات سر بر کل بند یا قسمتی از بند، بر طبق داده­های پژوهش، ملاحظه شد که زبان اشاره ایرانی دارای سه راهبرد برای دامنه نفی غیردستی در یک بند است. این امکان وجود دارد که از ابتدای بند، نفی غیردستی از جمله حالات چهره را داشته باشیم که با داده­های 14 زبان اشاره در پیکره زشن (2004) مطابقت دارد. همین‌طور از محمول به انتهای بند و یا تنها بر روی ادات نفی نیز می­توانند زیر دامنه نفی غیردستی از جمله حرکات سر همراه با حالات چهره منفی قرار گیرند و این موضوع با پژوهش برثیوم^[37] و رینفرت[38] (2000:11) درباره زبان کبکی مبنی‌بر سیطرۀ نفی از طریق حرکت سر همیشه از محمول به انتهای بند است، همخوانی دارد. نکته­ای که در اینجا باید در نظر داشت این است ترکیب حرکات سر با اشاره­های منفی­ساز بسته به نوع حرکت دارای محدودیت است و در زبان اشاره ایرانی هم حرکت سر به عقب از این مورد مستثنی نخواهد بود.

همچنین، در این پژوهش مشاهده شد که شکل­های نفی دستی می­تواند اشکال مختلفی داشته باشد. برای نشانه­گذاری نفی با هریک از شکل­های دست بالا امکان اجرای یک یا دو دستی اشاره­های منفی وجود دارد. این شکل­های دست در زبان­های اشاره مختلف در داده­های زشن (2004, 2006) مشاهده و دسته­بندی شدند. البته شکل دست کف دست رو به بالا در این دسته­بندی قرار نداشت؛ اما در داده­های این پژوهش و زبان­های اشاره هندو-پاکستانی و ترکیه­ای گزارش شده است و همانند این زبان­های اشاره این شکل دست با محمول­های دانستن و فهمیدن بسامد بیشتر مشاهده گردید.

 نفی دستی در زبان اشاره ایرانی (گونه تهرانی) از نظر کاربرد و انتقال مفهوم در این پژوهش با نگاهی به گزارش پژوهش­های زشن  (2006) به 5 دسته طبقه­بندی شد: نه (NOT)، نه (NO)، هیچ (NONE)، نه (اصلاً، هرگز، ابداً و به‌هیچ‌وجه) ( NEVER) و نه وجودی (NOT-EXIST) که معمولاً همگی در پایان بند و بعد محمول (S-O-V (Neg)) قرار می­گیرند، مگر در مواردی که خود جایگزین فعل منفی در پایان بند می­شوند و نفی بند رخ می­دهد. ادات نفی دستی دیگری در سایر زبان­های اشاره برای منفی­کردن یک بند استفاده می­شود که در زبان اشاره ایرانی مشاهده نگردید؛ مانند اشاره خالی (EMPTY) در زبان اشاره ژاپنی (Morgan, 2006:94)، اشاره­ای منع‌کننده (PROHIBITIVE) و اشاره نداشتن (NOT-HAVE) در زبان اشاره آمریکایی (Fischer, 2006;165) یا نه­هنوز (NOT-YET) در زبان اشاره هنگ­کنگی و  زبان اشاره فنلاند (Savolainen, 2006;295). همانند زبان اشاره ایرانی (گونه تهرانی) در سایر زبان‌های اشاره براساس پژوهش زشن (2006:216) اشاره­های منفی‌ساز اغلب در پایان بند قرار می‌گیرند؛ اما زبان­های اشاره­ای هستند، مانند زبان اشاره آمریکایی که ادات نفی مانند نه (NOT) موقعیت پیش­فعلی دارند.

در پایان، در این این پژوهش توانستیم بخشی از دستور زبان ناشنوایان ایرانی که در تهران زندگی می­کنند را توصیف و تشریح کنیم و در کنار معدود پژوهش­های زبان­شناختی بر روی زبان اشاره ایرانی، بر طبیعی بودن این زبان و داشتن دستور زبان (در بخش ساخت­های منفی) صحه بگذارد. پژوهش‌های بیشتر دربارۀ ویژگی­های کاربردی و دستوری نشانه­گذاری­های غیردستی نفی می­تواند به درک ما از دستور زبان نفی در زبان اشاره ایرانی کمک کند. افزون­بر این، به نظر می­رسد تقویت زبان­شناسی، و متعاقباً ابعاد کاربردی پژوهش دربارۀ زبان اشاره در کشور از اهمیت خاصی برخوردار است. اگر پژوهشگران پژوهش‌های میدانی خود را در مناطق مختلف ایران انجام دهند ضمن شکل­گیری زبان­شناسی زبان اشاره، پیکره‌هایی به اندازه کافی بزرگ و متنوع از زبان اشاره ایرانی در تمام تنوع مکانی، زمانی و اجتماعی زبانی آن قابل جمع‌آوری، رونویسی و تجزیه و تحلیل خواهد بود تا بتوان به درک جامع‌تری از این زبان اشاره نائل شد و جامعه ناشنوای ایرانی فرصت برای داشتن یک دستور زبان مستندشده و دریافت آموزش­های این زبان را به‌صورت گسترده­تر خواهند یافت. همچنین، انتقال دانش و اطلاعات بین پژوهشگران زبان اشاره ایرانی و سایر کشورها بیش از پیش صورت خواهد گرفت و به غنای مطالعه زبان­ها و ابعاد مختلف و تنوع بین زبانی کمک می­نماید؛ برای مثال، باید انتظار داشته باشیم که هرچه داده‌های بیشتر و بیشتری در دسترس قرار گیرند، علاوه­بر مشاهده تفاوت بین زبان­های اشاره در مناطق مختلف، الگوهای متفاوت یا مشابه بیشتری بین گفتار به­عنوان یک مدالیته گفتاری-شنیداری و زبان اشاره به‌عنوان یک مدالیته دیداری-ایما و اشاره­ای مشاهده گردد.

سپاسگزاری

از خانم دکتر سیاوشی، خانم فرزانه سلیمان بیگی، آقای دکتر قهرمان، آقای دکتر گیتی و خانم گیتی بابت همه همراهی‌ها و راهنمایی­هایشان سپاسگزارم، همین‌طور تشکر خاص دارم از دوستان ناشنوایی که بی­چشم­داشت در این پژوهش حضور داشتند. 

تأییدیه اخلاقی و رضایت­ شرکت­کنندگان

این پژوهش دارای شناسه اخلاق ۱۴۰۱.۲۵۹IR.ATU.REC ثبت­شده در سامانه اخلاق در پژوهش­های زیست‌پزشکی و صادرشده توسط دانشگاه علامه طباطبائی (کمیته اخلاق در پژوهش) است.

^[1] A. Lian

^[2] tactual-kinesthetic signs

^[3] articulatory organs

^[4] https://cad.ca/issues-positions/definition-of-deaf/

^[5] Veditz

^[6] sign space

^[7] Tabula (tab)

^[8] designator (dez)

^[9] signation (sig)

^[10] orientation

^[11] non-manual Signals

^[12] facial expressions

[13] مصاحبه ایسنا با  افشین استوار- رییس مرکز مدیریت بیماری های غیرواگیر وزارت بهداشت- در نشست خبری روز جهانی شنوایی، 13/12/1399 

^[14] Persian sign language

^[15] Iranian sign language

^[16] particle

^[17] adverbials

^[18] completives

^[19] n-words

^[20] cliticisation

^[21] affixing

^[22] Inuit Sign Language

[23] EUDICO  (European Distributed Corpus Project) Linguistic Annotator

[24] italic

[25] bold

[26] nothing

^[27] شروع و پایان نفی غیردستی  از طریق کشیدن خطی در مثال­ها نمایش داده شده­اند.

[28] tone of voice

[29] آنچه به اشاره بیان شده است به­صورت مورب‌نویسی و برجسته‌نویسی نگارش شده است.

[30] دوم شخص مفرد یا جمع، داخل پرانتز قرار گرفته چون با مشخصه­های غیردستی این ضمیر نشان داده شده است.

^[31] post-predicate position

^[32] clause-final position

^[33] predicate-final language

^[34] نفی دستی

^[35] از آنجا که هدف این مقاله بررسی زمان افعال نیست و زمان افعال طبق مشاهدات پژوهش بر نفی مؤثر نیست، نشانه­گذاری­های زمان در زبان اشاره ایرانی (گونه تهرانی) در نمایش نوشتاری جمله­ها آورده نشده­اند.

[36]  ^ نشان واژه­بست (clitic)

[37] R. Berthiaume

[38] J. Rinfret