. مقدمه

مراسم تحلیف[1] ریاست جمهوری یکی از فرایند­های بسیار مهم در انتقال قدرت به­شیوه­ای صلح­آمیز و مردم­سالارانه است که پس از انتخابات قانونی و مردمی برگزار می­شود. این رویداد سیاسی نه­ تنها از لحاظ حقوقی در صحنۀ جهانی و همچنین درون ساختار نظام­های سیاسی مردم­سالار از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است (Helal, 2021)، بلکه تا آنجا که به ابعاد سیاسی این رویداد مربوط می­شود، حضور نمایندگانی از کشورهای خارجی و سازمان­های بین­المللی باعث می­شود مشروعیت جایگاه سیاسی فرد منتخب به­عنوان رئیس جمهور یک کشور تثبیت شود. در کنار اهمیت حقوقی و سیاسی این رویداد آئینی،[2] پژوهشگران متعددی اذعان می‌دارند که این رویداد سیاسی و البته گفتمانی نقش مهمی در تبیین مدیریت کلان اقتصادی و سیاسی کشور و همچنین تنظیم مناسبات و روابط با جامعۀ بین­الملل ایفا می­کند
( برای نمونه،  Sevincer et al., 2014; Kudaibergenova, 2019; Helal, 2021). همچنین، این رویداد شامل برشمردن اهداف پیش­روی دولت، بیان مشکلات فعلی و ارائۀ راهکارهای برون­رفت از مشکلات و موانع و نهایتا ترسیم آیندۀ جامعه می­شود ( Sevincer, et al., 2014; Kudaibergenova, 2019; Helal, 2021). در این طیف از گفتمان­های سیاسی آینده­محور، سیاست­گذاران عموماً شیوه­های نوینی را از لحاظ بلاغی (رتوریکی) بکار می­برند تا به شکلی نامحسوس الزاماتی و چارچوب­های ایدئولوژیک بر شیوه­های زیست فردی و اجتماعی و چگونه دیدن و تفسیر وقایع و وضعیت فعلی برای سوژه­ها فراهم می­کنند ( Graham, 2001; Bernier, 1992). با توجه به اینکه چنین امری از طریق شیوه­های بلاغی و گفتمان آینده­نگرانه و پیشگویانه قابل حصول است (Bernier, 1992)، پرسشی که به میان می­آید این است که مبانی ایدئولوژیک برساخت فضای آینده به‌وسیلۀ چه ابزارهای زبانی، کاربردشناختی و گفتمانی در بین اذهان و افکار عمومی به اشتراک گذاشته می­شود. از این ­رو، با هدف پرداختن به شیوه­های گفتمانی شکل­بخشی به آینده در گفتمان­های سیاسی ایران، در این پژوهش به بررسی سخنرانی مراسم تحلیف رئیس جمهور دولت سیزدهم، سید ابراهیم رئیسی، می­پردازیم. در این راستا، پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که گفتمان سیاست­گذارانه در سخنرانی مذکور با چه مضامین و محتوای عقیدتی-معرفتی به ترسیم و شکل­بخشی فضای آیندۀ مطلوب در جمهوری اسلامی پرداخته و چه ابزار و امکانات زبانی،  کاربردشناختی و بلاغی در تشریح این فضاو انتقال معارف ایدئولوژیکی آن مشارکت داشته­اند. همچنین، چگونه محتوای مضمونی فضای برنامه­های آینده­محورو سیاست­های ناظر بر آن­ها مشروعیت­بخشی می­شوند.

در این پژوهش، با استفاده از چارچوب تحلیلی «آینده­های جایگزین در گفتمان‌های سیاسی[3]» کپ (Cap, 2020)، گفتمان سیاست‏گذارانه در سخنرانی مراسم تحلیف سید ابراهیم رئیسی را از حیث مطالعۀ معارف ایدئولوژیکی تشریح آیندۀ مطلوب و همچنین ابزارها و امکانات زبانی-کاربردشناختیِ دخیل را در به­اشتراک­گذاری آن بین افکار و اذهان عمومی بررسی خواهیم کرد.  این سخنرانی در تاریخ 15 مرداد سال 1400 در مجلس شورای اسلامی ایراد شد.

2. پیشینۀ پژوهش

1-2.  سیاست و ماهیت ایدئولوژیک آینده در گفتمان­های سیاسی

توصیف و تشریح فضا، برنامه­ها و سیاست­های آینده یک امر تماماً سیاسی است که به تولید واقعیت­ها و بودن­های متناوب و جایگزین منجر می­شود ( Muntigl, 2000; 2002). هدف این امر از سوی گفتمان­های سیاسی پیگیری می­شود تا شیوه­های خاص رفتاری و فکری بر مردم و پیکرۀ جامعه تحمیل گردد ( Graham, 2001; 2002). در راستای این پروژۀ سیاسی و همچنین ایدئولوژیکی، برساخت و شکل­دهی به آینده به تولید دانشی منجر می­گردد که در کنترل و مدیریت امور در آینده نقش مهمی ایفا می­کند (Bell, 2009). باتوجه به اهمیت انکارناپذیر سیاست­گذاری­ها برای شکل­بخشی به آینده در مسائل سیاسی، فرهنگی و اجتماعی، گفتمان­ها و کردارهای سیاسی به­طور گسترده از حیث ابعاد زمانی، مفهومی و کنشی آینده‌محور هستند (Dunmire, 2011). این موضوع به­تنهایی فضای آینده و مدیریت آن را به امری سیاسی، راهبردی و ایدئولوژیکی تبدیل می­کند؛ چراکه نهادها و سازمان­های صاحب قدرت، سیاست­های مربوط به فضای آینده را تحت کنترل و نظارت قرار می­دهند تا نظم مسلط در بافت­های متنوع سیاسی-اجتماعی را تثبیت کنند یا آن را در راستای اهداف خود تغییر دهند (Dunmire, 2007:19). بنابراین، چیستی آینده و نظام معرفت­شناختی آن تنها از طریق سیاست­های راهبردی و کردارهای گفتمانی ممکن می‏شود که هدف آن­ها طرح­ریزی و شکل­دهی نظم حاکم به منظور تثبیت موازنۀ قدرت است (Dunmire, 2014:340). برای نمونه، در این ارتباط، دانمایر (2015) نشان می­دهد که دستگاه سیاسی ایالات متحده آمریکا به مدت طولانی سیاست­ها و منافع ملی، اقتصادی، راهبردی و امنیتی خود را به­وسیلۀ تحمیل شیوه­های خاص مدیریت آمریکایی بر آیندۀ جهانی تأمین می­کند.

آینده فضایی برای اعمال سیاست­ها و تمهیدات ویژه برای حمایت و/یا پیشگیری از رخداد یک سری وقایع است
) ( Edelman, 1988; 1971; 1964. رخداد سیاست‌ها و برنامه­هایی که در موازات ایدئولوژی حاکم و برنامه­ریزی­های کلان قرار دارد و به ‏اصطلاح قرار است نتایج مثبت به بار آورد، به‌عنوان آیندۀ مطلوب[4] نامیده می­شود ( Cap, 2017; 2020; Dunmire, 2005; 2011). برعکس، طرح سناریو­هایی دربارۀ رویداد­ها کنش­های خلاف جهت یا منافع ایدئولوژی حاکم که دربردارندۀ نتایج منفی و گاه مخرب است، به­عنوان آیندۀ متعارض[5] شناخته می­شود ( Cap, 2017; 2020; Dunmire, 2005; 2011). از این رو، سیاستمداران همواره با هدف دستیابی به آیندۀ مطلوب، تمهیدات و خطوط مشئ را چه در سطح گفتمان و چه در سطح کنش، مطرح می­کنند که مانع از دخالت و بروز برخی کنش­ها و وقایعی شوند که ممکن است رخداد وضعیت مطلوب در آینده را به خطر بیاندازد و موجب پدیداری یک آنومی در فضای آینده شوند (Dunmire, 2005:483). این موضوع نشان می­دهد که دفاع از آیندۀ مطلوب در برابر تهدیدها وابسته به اجرا و سازماندهی سیاست­های پیشگیرانه[6] است که در گفتمان­های سیاسی آینده­‌محور تشریح می­گردد (Basarati et al., in press). در حقیقت، بازتولید و تقویت گفتمانی این فرض که تهدیدهایی مخرب آینده را هدف قرار گرفته­اند، وجود سیاست­های پیشگیرانه و بازدارنده را به­عنوان امری ضروری تلقی می‏کند. به بیان دیگر، ویژگی و خصلت «آخرالزمانی» تهدیدها، اقدام و اجرای سیاست­های پیشگیرانه را ضرورت می­بخشد (de Goede & Randalls, 2009). در همین ارتباط، به­عنوان نمونه، بصارتی (2022) نشان می­دهد که گفتمان سیاسی رهبر جمهوری اسلامی ایران آیندۀ متعارض را در قالب تولد دوباره دوران پیش از انقلاب اسلامی ترسیم می­کند. به منظور ممانعت از رخداد این آینده، بصارتی (2022) بیان می­کند که رهبر جمهوری اسلامی ایران سیاست­های پیشگیرانۀ آینده‌محور را در محورهای مادی و ارزشی-اخلاقی تعیین می­کند تا از بازتولید فضای سیاسی - اجتماعی پیش از انقلاب اسلامی (به­عنوان آیندۀ متعارض) در آینده جلوگیری کند و از سوی دیگر، جایگاه نظام معرفتی جمهوری اسلامی را در آینده تثبیت نماید (آیندۀ مطلوب).

2-2. آینده­های جایگزین

کنشگران و نهاد­های سیاسی فرضیه­های خود دربارۀ آینده را به­مثابه دیدگاه­های معقول و حقایقی جهان­شمول می­پندارند (Dunmire, 2005). از این رو، گفتمانی که آینده را به­تصویر می­کشد عموماً یک حوزۀ بلاغی مجادله­ای است که به­موجب آن کنشگران، احزاب و نهاد­های سیاسی در تلاش برای کسب قدرت سیاسی و ایدئولوژیکی دیدگاه­های متنوعی از آینده را با محتوای معرفت­شناختی متفاوت عرضه می‏کنند (Dunmire, 2005). در حقیقت، هدف اصلی نهاد­ها و بازیگران اصلی عرصۀ سیاست، کنترل و هدایت گفتمان­های عمومی به یک مسیر معرفت­شناختی است که آینده می­تواند تجلی و آینۀ آن باشد. بنابراین، از این طریق، نهاد­های مدرن سیاسی می­توانند آینده را به نحوی که مطابق با بینش و جهان­بینی خود است، شکل دهند (Dunmire, 2010). چنین تصویری از آینده، به­عنوان یک فضای مفهومی، که برآیند ایدئولوژی نهاد سیاسی حاکم است، به­عنوان آیندۀ مطلوب تلقی می­شود. در این راستا، کپ (Cap, 2020) معتقد است که آیندۀ مطلوب در حقیقت بازنمایی­کنندۀ افق دیدگاه­های مثبت دربارۀ یک وضعیت سیاسی- اجتماعی، و منافع و خواست­های رهبر و اعضای سیاسی گروهی است که به­صورت نمادین از آن با عنوان گروه «خودی» یاد می­شود. برعکس، آیندۀ متعارض بیانگر منافع، اهداف و خواسته‌های گروهی است که در تخاصم با گروه «خودی» قرار دارد و از آن­ها با عنوان «دیگری» یاد می­شود (Cap, 2020:330). به­ عبارت دیگر، آیندۀ متعارض دربرگیرندۀ شیوه­هایی از برساخت فضای آینده است که صراحتاً با ساختار هژمونیکی، چه در ساحت سیاسی و چه اقتصادی، هماهنگ و هم­راستا نیست (McKinnon, 2010). برای نمونه، هارش^[7] و هندرسون[8] (2011) با مطالعۀ تاثیر نظام نئولیبرالیستی بر ساختار آموزشی معتقدند که نخبگان دانشگاهی با فعالیت در جبهۀ نئولیبرالیسم، به سلطۀ آن در جامعه، محیط زیست و، مهم­تر از همه، نظام آموزشی کمک می­کنند. در این میان، به اعتقاد هارش و هندرسون، آیندۀ مطلوب خود را باید در رفتارها، گفتمان­ها و ساختارهایی نشان دهد که پاد حرکت جریان نئولیبرالیستی باشد. این نویسندگان بیان می­کنند که برای به چالش کشیدن سلطۀ نظام نئولیبرال در حوزه­های رفاه عمومی، محیط زیست و آموزش (به­عنوان سناریویی برای آیندۀ مطلوب) باید ساختارهای گفتمانی و سیاسی قدرت، روابط بینافردی و نگاه به کلیت پیکرۀ جامعه در وضعیت فعلی دگرگون شود و به‌ویژه در حوزۀ آموزش ارزیابی عملکرد دانش آموزان باید متناسب با شرایط محیطی و امکانات تحصیلی و آموزشی باشد. در مطالعه­ای دیگر، بصارتی و همکاران (in press) به بررسی انتقادی آینده­پردازی دولت آمریکا دربارۀ ایران می­پردازند. در این پژوهش، نویسندگان نشان می­دهند که گفتمان سیاسی دولت آمریکا انزوای سیاسی، خلع ایران از امکانات موشکی و دفاعی، و دانش و تکنولوژی هسته­ای را به‌عنوان وضعیت بیانگر آیندۀ مطلوب قلمداد می­کنند. همچنین، این پژوهش نشان می­دهد که در گفتمان مذکور، امتداد سیاست­های منطقه­ای و بین­المللی ایران، پیشبرد فعالیت­های هسته­ای و موشکی به بی­ثبات­سازی منطقه و گسترش تروریسم کمک می­کنند (آیندۀ متعارض).  

3-2. سخنرانی مراسم تحلیف

سخنرانی مراسم تحلیف، به­عنوان اولین سخنرانی رسمی رئیس جمهور جدید، نقش اقناعی و ایدئولوژیکی را در ساحت سیاسی کشور ایفا می­کند (Biria & Mohammadi, 2012). در این سخنرانی­ها، رئیس جمهور شرایط، مشکلات و چالش­های پیش­روی کشور را به حاضران و مستمعین تبیین می­کند (Cheng, 2006)، به آرمان­ها و ایدئال‌های یک جامعۀ به­خصوص عینیت می‌دهد و آن­ها را بین مخاطبانش به اشتراک می­گذارد (Hart and Sparrow, 2001). در این ارتباط، میرزایی و همکاران (2016) با بررسی ساختار ژانری و ابزارهای بلاغی سخنرانی تحلیف حسن روحانی، نشان می­دهند که مسائلی همچون تقویت اتحاد و انسجام ملی، بازتعریف هویت ملی و تکرار میراث ارزشی­های ملی، مذهبی و قومی اهم موضوعات سخنرانی تحلیف را تشکیل می­دهند. افزون بر این، سخنرانی­های مراسم تحلیف نشان می­دهند که اندیشۀ سیاسی متفاوتی در عرصۀ کنترل و مدیریت امور اجرایی و مدیریتی کشور حاکم شده است (Campbell & Jamieson, 1985) و این امر خود دال بر مردم­سالار بودن ماهیت آن نظام سیاسی است ( Forrest, 1992; Lee & Campbell, 2009). از این ­رو، در راستای تأکید بر ارزش­های مردم­سالارانه، هلال (Helal, 2021) بیان می­کند که رؤسای جمهور در سخنرانی خود در مراسم تحلیف خواسته­ها و مشکلات مردم را برجسته می‌کنند و با این­کار سعی در افزایش امید و زدودن ناامیدی در جامعۀ خود دارند. علامی و بزرگر (2020) نیز نشان می­دهند که رؤسای جمهور در سخنرانی تحلیف مردم را به­عنوان عناصر اصلی در تصمیم­سازی و تعیین سیاست­های کشور بازنمایی می­کنند. افزون بر این موارد، در این مراسم همچنین رئیس جمهور برگزیده اصول و دکترین سیاسی دولت خود را تشریح می­کند (Campbell & Jamieson, 1985)، اهداف پیش­روی دولت را بر می­شمارد، مشکلات فعلی و راه­حل‌هایی برای رفع آن­ها ارائه می­نماید و نهایتاً آیندۀ جامعه را ترسیم می­کند ( Graber, 1981; Campbell & Jamieson, 1985). سوینسر و همکاران ( 2014) بیان می‌کنند که رؤسای جمهور آینده­ای مثبت دربارۀ مسائل اقتصادی و رشد و توسعۀ اقتصادی را در سخنرانی مراسم تحلیف به تصویر می­کشند و تلاش می­کنند با شاخص قرار دادن بینش­ها و دید­گاه­هایی مثبت دربارۀ آینده، مسیر افکار عمومی را به سمت ایدئال‌های خود سوق دهند. کمپبل و جیمزسون (1985) نیز معتقدند که تشریح سیاست­ها و برنامه­ها در سخنرانی‌های مراسم تحلیف با هدف ترسیم آینده تشریح می­شوند و بیش از آنکه بیانگر اهداف اساسی دولت جدید باشد، نمایانگر فلسفه و بینش سیاسی رئیس جمهور است. 

پژوهش­هایی که در این قسمت بررسی شدند سیاست­گذاری برای برساخت و شکل­دهی به آینده را در سخنرانی­های مراسم تحلیف به‏مثابه نمونه­ای از گفتمان­های سیاسی مطالعه کرده‌اند. به­طور خلاصه، آینده یک فضای ایدئولوژیک است که سازمان­ها و نهادهای حکومتی و صاحب قدرت برای تصاحب آن و امتداد ایدئولوژی، حاکمیت و هژمونی خود به آن نیاز دارند. در این پژوهش­ها، بازنمایی‏های آینده به­عنوان امری مورد توجه قرار گرفته است که سیاستمداران دورنمای فضای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی را ترسیم می­کنند و به عبارتی آینده را پیش­سازی می­کنند. اما با این­ حال، در مطالعاتی از این دست توجه کمتری به این مسئله معطوف شده است که گفتمان­های سیاسی و آینده‌محور در تشریح سیاست و برنامه­های راهبردی طولانی مدت برای پر کردن خلأ‌ها و ناکارآمدی­ها در حوزه­های مختلف می­توانند دوگانۀ ایدئولوژیک خود-دیگری را نیز بازتولید کرده و مسیر آیندۀ مطلوب یک سیستم سیاسی و یک کشور را در قالب این تضاد ایدئولوژیک ترسیم کنند. از این­ رو، در پژوهش فعلی قصد داریم با مطالعۀ نظام­مند ابزارهای زبانی، گفتمانی و بلاغی در سخنرانی مراسم تحلیف سیزدهمین رئیس جمهور ایران علاوه بر بررسی برنامه­های تشریح­شده در زمینه­های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی برای برساخت آیندۀ مطلوب، بازتولید دوگانۀ ایدئولوژیک خود-دیگری را نیز در این راستا مطالعه کنیم.

3. 3. چارچوب تحلیلی آینده­های جایگزین در گفتمان­های سیاسی

کپ (2020) دو گروه از ابزارهای تحلیلی را برای مطالعۀ آینده­پردازی در گفتمان­های سیاسی معرفی می­کند. گروه اول مربوط به ابزارهای بلاغی است که انسجام و پیوستگی کلام را در آینده­پردازی گفتمان­های سیاسی  بررسی می­کند. گروه دیگر شامل ابزارهای کاربردشناختی و واژ-دستوری می­شود. وظیفۀ دستۀ اخیر بررسی چگونگی مفهوم­سازی آینده‌های جایگزین است. در ادامه به تشریح هر دو دسته خواهیم پرداخت.

1-3. ابزارهای تحلیلی بلاغی

1-1-3.  نظریۀ ساختار بلاغی

این نظریه توسط مان^[9] و تامپسون[10] (1988) با هدف روشن کردن ویژگی­های بلاغی برای تحلیل متن ارائه شد که از اهمیت و کارایی بسیار زیادی در رویکرد­های مختلف به تحلیل گفتمان برخوردار است. این نظریۀ یک ساختار سلسله مراتبی را در تفسیر و تدوین یک متن شناسایی می­کند. اصلی­ترین ادعای نظریۀ ساختار بلاغی[11] این است که بخش­های مختلفی از یک متن بر مبنای انگیزه­های نقشی یا کاربردی سازماندهی شده­اند. مان و تامسون (1988) از یک شیوۀ نامتقارن برای تحلیل گزاره­های رابطه­ای استفاده می­کنند. این گزاره­ها در حقیقت «روابط منطقی – بلاغی هستند که بخش­های مختلف متن را بهم متصل کرده و قابل فهم می­کنند» (Cap, 2020:332). مطابق آنچه مان و تامپسون (1988: 244) بیان می­کنند نظریۀ ساختار بلاغی روابط بین گزاره­ها و عبارت­ها را فارغ از اینکه به­صورت دستوری یا واژگانی اشاره شده باشد، نشان می­دهد. گزاره­های رابطه­ای «گزاره­های تلویحاً بیان­شده­ای هستند که از دل ساختار متن در حین فرایند تفسیر به دست می­آیند» (Mann & Thomson, 1988: 244). پس گزاره­ها، بنا بر تعریف، در دو قسمت از متن وجود دارند که هم­پوشانی بین آن­ها وجود ندارد. از مهم­ترین ویژگی­های گزاره­های رابطه­ای این است که همواره به قضاوت­ها و ارزیابی­های معنا­شناختی و نقشی وابسته هستند تا اینکه به نشانگر­های نحوی و صرفی وابسته باشند (Mann & Thomson, 1988).

نظریۀ ساختار بلاغی 15 گروه از روابط را شناسایی کرده است که ازجمله می‌توان به این موارد اشاره کرد: بیان راه‌حل؛ ارائۀ گواه؛ توجیه کردن؛ قضیه و برابرنهاد[12]. هر کدام از این روابط حامل یک بار نقشی هستند که در روند تفسیر مشخص می­شود. برای مثال، مان و تامپسون (1988) نشان می­دهند بار نقشی رابطۀ «توجیه کردن» باعث می‌شود میزان پذیرش دیگری از سوی مخاطب افزایش یابد. کپ (2020:332) معتقد است مطالعۀ آینده­های جایگزین روابط قضیه و برابرنهاد را بیشتر از سایر روابط در بر می‌گیرد.

2-1-3. پیوستگی و پذیرفتاری

مفهوم پیوستگی[13] از اهمیت بسزایی در مطالعه و بررسی ویژگی­های بلاغی آینده­های جایگزین در گفتمان­های سیاسی برخوردار است. این مفهوم به شکل گسترده در حوزۀ روان‌شناسی اجتماعی، به‌ویژه در مباحث ناهمخوانی­های شناختی مطرح شده است
 ( Festinger, 1957; Jowett & O'Donnell, 1992). در اصل، پیوستگی را باید یک رفتار بلاغی توصیف کرد که تبادل موضوعات جدلی در گفتمان را با یک نظم زبانی و زمانی بخصوص در بر می­گیرد (Cap, 2020).

نظریۀ پیوستگی بیان می­کند که پذیرفتاری[14] نتیجۀ پیوستگی در گفتمان است؛ به طوری که اگر گفتمانِ سخنگو در هماهنگی با تمایلات و گرایشات و ازپیش­دانسته­های اجتماعی، روان­شناختی، سیاسی و ایدئولوژیکی مخاطبان باشد، تأثیرات پذیرفتاری افزایش می­یابد
 ( Festinger, 1957; Cap, 2017). با این اوصاف، این نظریه مدعی است که پذیرفتاری تام و پذیرش تمامی محتوای پیام منتقل­شده به هیچ روی ممکن نیست؛ چراکه، از یک سو، تنها بخش­هایی از پیامی که به‌تازگی منتقل شده است ممکن است مورد توافق مخاطبان قرار بگیرد. از دیگر سو، پذیرفتاری سخنگو یک امر تدریجی است که در طول زمان افزایش می­یابد (Cap, 2020:333).

افزایش تدریجی و زمان­بستۀ پذیرفتاری ریشه در قوۀ روانشناختی و ذهنی انسان دارد که پیوستگی و ثبات در بیان عقاید را پیگیری می‏کند (Cap, 2017). طبق این نظریه، مردم تمایل به وجودِ ثبات در وضعیت ذهنی خود دارند؛ از این ­رو، از پذیرش پیام‌هایی ناهمخوان یا متضاد با گرایشات اجتماعی، سیاسی، و ایدئولوژیکی آن­ها سر باز می­زنند. با این وجود، کپ (2017) بیان می­کند که تمام پیام منتقل­شده در همان مراحل اولیه از نظر مخاطبان مردود نمی­شود، بلکه بخش­هایی از پیام ممکن است در توافق با تمایلات و گرایشات مخاطبان باشد. این موضوع باعث می­شود در طول زمان پذیرفتاری سخنگو افزایش یابد. برای دست­یابی به این نتیجه در گفتمان سیاسی و عمومی، سخنگو استدلال­های خود را با برجسته کردن قضایایی شروع می­کند که به شکل جهانی درست و پذیرفتنی هستند و پس از آن گزاره­های جدلی خود را مطرح می­نماید (Cap, 2020:334). این دلیل اصلی به کار بردن نظریۀ پیوستگی و پذیرفتاری برای مطالعۀ آینده­های جایگزین است؛ زیرا همان­گونه که کپ (2020:334) عنوان می­کند «آینده‌های جایگزین دیدگاه­ها و بینش­های لزوماً سیاه و سفید و حتی ساده­انگارانه را با خود به­همراه دارند که به­سادگی به عقلانیت و پذیرفتاری سخنگو می­افزایند.»

3-1-3. نظریۀ حوزۀ کشف متقلب و تظاهر انسجام

یکی از ابزارهای منطقی – بلاغی شناختی برای مطالعه و بررسی آینده­های جایگزین نظریۀ «حوزۀ کشف متقلب است[15]» که در زمینۀ روان‌شناسی تکاملی ارائه شده است. این نظریه به­عنوان یک ابزار منطقی – بلاغی در نظام شناختی انسان معرفی شده است که از طریق بررسی پیوستگی و انسجام در کلام سخنگو، در برابر پذیرش و باورپذیری کنش­های فریبکارانه در تعاملات دو سویه مقاومت می­کند
 ( Cosmides, 1989; Sperber, 2000). با این وجود، حوزۀ کشف متقلب تنها به‌مثابه یک سازوکار و مکانیسم دفاعی برای کشف و شناسایی متقلب عمل نمی­کند، بلکه، در عین حال، به‌مثابه یک ابزار متقاعدسازی در ارتباطات سیاسی و عمومی نیز ایفای نقش می­کند (Cap, 2020). در این رابطه، اسپربر (2000) بیان می­کند که حوزۀ کشف متقلب سخنگو را قادر می­سازد تا قوه و توانایی کشف متقلب و فریبکاری مخاطب را در یک کنش ارتباطی غیرفعال کند تا به فیلترهای ذهنی و بینش وی نفوذ کند.

2-3.  نشان­گرهای واژ-دستوری و کاربردشناختی

1-2-3. وجه دستوری

وجه دستوری نقش کلیدی در تشریح آینده­های جایگزین ایفا می­کند. کپ (Cap, 2020) بیان می­کند که آیندۀ متعارض اکثراً در قالب وجه پرسشی تشریح می­شود. این در حالی ست که سخنگویان غالباً تمایل دارند از وجه اخباری برای تشریح آیندۀ مطلوب استفاده کنند. با وجود این، مواردی از رخداد وجه پرسشی برای تشریح این نوع آینده نیز مشاهده شده است. دانمایر (2011:106) با مطالعۀ آینده­های جایگزین در گفتمان «نبرد با تروریسم» ایالات متحدۀ آمریکا نشان می­دهد که وجه­های دستوری جایگزین همچون وجه اخباری و پرسشی می­توانند به­جای یکدیگر به کار بروند. دلیل اصلی این کاربرد متناوب وجه­ها این است که این وجه­های جایگزین برخی ساختارهای نقشی و روابط مشارکین را در برمی­گیرند که اغلب قابل پذیرش، مناسب، و به­لحاظ بلاغی تأثیرگذار نیستند. کپ (2020) می­افزاید که این آینده­های جایگزین نقش­های مختلفی را برای مشارکین یا کنشگران در خصوص رویدادهای بخصوصی فراهم می­کنند که از آن جمله می­توان به درخواست اطلاعات، ارائه‌دهندۀ اطلاعات یا کنندۀ یک کنش اشاره کرد (Cap, 2020:8). از دیدگاه کاربردشناختی، بکارگیری وجه پرسشی نشان­دهندۀ درک سخنگو از وضعیت موجود است که مخاطبانش تمایلی به تأیید کامل آن ندارند ( Cap, 2020; Dunmire, 2011). این موضوع، سخنگو را وادار می­کند اطلاعات و توجیح بیشتری را درباره مسئلۀ مورد بحث ارائه دهد (Cap, 2020).

در تشریح آینده­های متعارض، براساس مطالعات تجربی، کپ (2020) نشان می­دهد جملاتی که با وجه اخباری بیان می­شوند به دنبال وجه پرسشی می­آیند تا شواهدی را برای رفع ابهامات فراهم کنند یا عقلانیت و دانش خود را دربارۀ وضعیت فعلی تقویت کنند (Cap, 2020:8). این دانش جایگاه سخنگو را برای توجیه و تثبیت دیدگاه خود دربارۀ آیندۀ مطلوب را تقویت می­کند (Cap, 2020).

2-2-3. وجهیت و اسمی­سازی

 در مطالعۀ آینده­های جایگزین در گفتمان­های سیاسی، مفهوم وجهیت فراتر از دیدگاه سنتی، یعنی توجه صرف به افعال وجهی، به کار می‏رود (Dunmire, 2011:100). مفهوم وجهیت براساس نظر هاج^[16] و کرس[17] (1988) کلیت امر نشانه­شناسی اجتماعی را در برمی­گیرد. هاج و کرس (1988: 112) معتقدند که وجهیت در معنای گستردۀ خود مفهومی است که موضع مشارک را در یک فرایند نشانه­شناختی، مقوله‏بندی فرایندها و روابط اجتماعی و وضعیت امور مشارکین را در برمی­گیرد. دانمایر (2011: 100) بیان می­کند که وجهیت تمامی عناصر از قبیل «جایگاه، قدرت و اقتدار و اعتبار» را در هر رویداد نشانه­شناختی اجتماعی را در برمی­گیرد.

مفهوم وجهیت در اثرگذاری بر مجادلات حول دیدگاه­های متعارض درباب آینده تأثیرگذار است ( Cap, 2020; Dunmire, 2011). در همین ارتباط، هاج و کرس (1988: 123) معتقدند که مفهوم وجهیت در این معنا در هر رویداد نشانه­شناختی وجود دارد: «وجهیت به برساخت مجادلات اجتماعی دانش اشاره می­کند.» در توافق با این دیدگاه، کپ (2020: 336) اظهار می­کند که در گفتمان­های سیاسی به دنبال مفصل‌بندی آینده، فرافکن و بازنمایی‌های رقیب درباره آینده می­آید. از این ­رو، دیدگاه­ها و بینش­های مخالف مخاطب را قادر می‏سازد تا آینده­های بازنمایی­شده را مقایسه و مقابله کند و با دقت و مراقبت آنچه که باید انجام شود و آن­چه که رخ خواهد داد را از نظر بگذرانند ( Cap, 2020; Dunmire, 2011).

در بازنمایی­های آینده­های جایگزین، گفتمان­های سیاسی آینده متعارض را به‌عنوان امری ممکن یا محتمل مفهوم­سازی می­کنند (Cap, 2020:336). در خلال این گزینش­ها و اختیارات، آینده متعارض به­عنوان امری «قابل تردید» و «نامعین» مفهوم­سازی می­شود که از عدم دانش کافی منبعث می­گردد (Cap, 2020:336). در رابطه با عاملیت نیز آینده متعارض بازنمایی هستارهای گروه خودی را در موضع مثبت و هستارهای دیگری را به­عنوان هستارهای تهدیدزا در برمی­گیرد (Cap, 2020). در سوی دیگر، آیندۀ مطلوب از طریق وجهیت مطلق بازنمایی می­شود که منبعث از شواهد تاریخی و منطقی است. بازنمایی این آینده موارد واژگانی و واژ-دستوری را شامل می­شود که وجهیت حقیقت بی­قید و شرط را بیان می­کند (Cap, 2020: 336).

اسمی­سازی تشریح تهدید را با تشریح آینده­های جایگزین و وجهیت ادغام می‌کند. اسمی­سازی­هایی مثل «تهدید» یا «خطر» وضعیت فعلی و آینده را با هم ترکیب می‌کنند. اسمی­سازی­هایی از این دست زمان حال را به­صورت وضعی درگیرشونده با تهدید بازنمایی می­کنند و آینده را به شیوه­ای به­تصویر می­کشد که اتفاق می­افتد، ممکن است اتفاق بیافتد، یا باید اتفاق بیافتد. این بازنمایی­ها از بینش­های موجود از وضعیت فعلی ریشه می­گیرند (Cap, 2020).

اسمی­سازی اشارات صریح زمانی از وجهیت را منتقل نمی­کند و صرفاً به هستارهایی اشاره دارد که وجود دارند. از این  رو، «تهدید» اسمی‏شده از طریق «امری که در حال تحقق است به امری همیشه حاضر در زمان حال اشاره و به آینده تسری پیدا می‌کند» (Cap, 2020: 337). از دیدگاه کاربردشناسی – بلاغی، اینکه اسمی­سازی قادر به انتقال اشارات زمانی و وجهیت نیست، به سخنگو کمک می­کند تا دیدگاه خاص خود در باب آینده­های جایگزین را بازتاب دهد (Cap, 2020). در حقیقت، اسمی­سازی از تهدید آندسته از گزاره­هایی را فشرده­سازی می‏کند که سخنگو تلاش دارد از آن برای ارائه و مشروعیت­بخشی به بینش خود درباره آینده متعارض و مطلوب استفاده کند.

3-2-3. گواه­نمایی

به بیان ساده و کلی، گواه نمایی به منابع اطلاعات اشاره دارد که کلام بر آن استوار است. گواه­نمایی نشان می­دهد که یک واحد اطلاعات چگونه و از چه منابعی بدست آمده است (Aikhenvald, 2004). در رابطه با سناریوهایی در باب آینده­های جایگزین، گواه‌نمایی متأثر از کاربرد وجهیت و وجه است (Cap, 2020). از دیدگاه کپ (2020:338) ساخت­های واژ-دستوری که برای تشریح تقابل­های گواه­نمایانه به کار می‌روند مکمل آن دسته از صورت­های بیانی هستند که وجه و وجهیت را در مشارکت‌شان به بازتاب انسجام، «پذیرفتاری و رهبری بالقوه سخنگو را به اجرا در می­آورند.» در این رابطه، تقابل­های گواه­نمایانه بین آینده متعارض و مطلوب برحسب منبع اطلاعات برای تشریح آینده­های جایگزین تمایز برقرار می­کنند (Cap, 2020). برای تشریح آینده متعارض، اطلاعاتی که به یقین نرسیده­اند و از منابع اطلاعات متقن برخوردار نیستند، به کار می­رود. از این ­رو، وجهیت احتمال و وجه پرسشی برای تشریح آینده متعارض به کار می‌رود. در آن سو، آیندۀ مطلوب به‌واسطه و براساس شواهد و مستندات حقیقی تشریح می­شود و به‌وسیلۀ وجهیت مطلق و وجه اخباری تقویت می‏گردد (Cap, 2020:338). با وجود این، بصارتی و همکاران (in press) با نقد اثر کپ (2020) مبنی بر انتساب وجهیت مطلق به آیندۀ مطلوب و وجهیت احتمال به آیندۀ متعارض، نشان می­دهند که انتساب وجهیت از هر نوعی تابع روابط بهم­پیچیده از عناصری است که فهم ما از گفتمان را تسهیل می­کنند، از جمله بازنمایی وضعیت حال و گذشته، ارزیابی میزان موفقیت­آمیز بودن سیاست­های پیشگیرانه گذشته و حال در دفع تهدید­های تشریح­شده، نوع بازنمایی و ارزیابی کنش­های گذشته، و بازنمایی کنشگر مسئول در امر محقق­سازی آینده مطلوب.

4. تحلیل داده­ها

داده­های پژوهش پیش­رو از سخنرانی مراسم تحلیف ریاست جمهوری سید ابراهیم رئیسی در مجلس شورای اسلامی در سال 1400 استخراج شده است. انتخاب این سخنرانی از آن رو است که این طیف گفتمان­های سیاسی، در کنار دیگر انواع آن، می­توانند بینش­هایی در خصوص گسست یا امتداد گفتمانی در طبقۀ حاکم را روشن کنند. قطعه­های مورد تحلیل در این بخش از مواردی انتخاب شده­اند که سیاست­ها و برنامه­های دولت سیزدهم را بیان می­کنند. در این پژوهش محتوای عقیدتی-معرفتی برساخت فضای آیندۀ مطلوب و همچنین راهکارهای گفتمانی مشروعیت­بخشی به آن را مطالعه خواهیم کرد.

سخنرانی مراسم تحلیف ریاست جمهوری سید ابراهیم رئیسی را می­توان یک گفتمان سیاست­گذارانه دانست که برنامه­ها و خطوط مشی سیاسی و عقیدتی دولت و کابینه جدید را به­صورت کلی ترسیم می­کند. در این گفتمان، تشریحی کلی از وضعیت فعلی کشور دربارۀ مسائل مختلف ارائه می­شود که فضای مفهومی و زمینه ایدئولوژیکی لازم را برای طرح برنامه­های آینده ایجاد می­کند. از این ­رو، پیش از پرداختن به چگونگی تشریح، شکل­دهی و تعیین واقعیت فضای آینده، ابتدا لازم است نشان دهیم که در گفتمان مذکور وضعیت زمان حال چگونه به تصویر کشیده شده است و به چه صورتی مبنای ایدئولوژیکی لازم را برای سیاست­گذاری آینده فراهم می­کند.

1. سرنوشت ایران بزرگ به همت امت تاریخ­ساز و به رهبری امام خداشناس، متحول گردید و ملت ایران به­واسطۀ انقلاب اسلامی زنجیر اسارت را از دست و پای خود باز کرد و بر سرنوشت خود حاکم گردید. در برابر شرق و غرب ایستاد تا ثابت کند مردم‌سالاری دینی شیوۀ نوینی از حکم‌رانی است که می­تواند استقلال و آزادی، دین و دنیا، سنت و پیشرفت را در کنار هم به ارمغان بیاورد.

                                                                                                                             سید ابراهیم رئیسی، 14/ 5/ 1400

در این بریده از متن سخنرانی، زمان حال (یا وضعیت فعلی) به­صورت یک فضای مفهومی گسترده تشریح شده است که نقطۀ آغاز آن به­صورت اشاری منطبق با رخداد انقلاب اسلامی ایران است. به عبارت دیگر، در یک فرایند شناختی، انقلاب اسلامی ایران به­صورت استعاری به‌عنوان یک مرز یا خط مرزی مفهوم­سازی می­شود که دوران پساانقلاب (زمان حال) را ازلحاظ عقیدتی و سیاسی در تضاد کامل با دوران پیش از انقلاب (گذشته) قرار می‌دهد («...سرنوشت ملت ایران...متحول گردید...»). این تضاد مفهومی را مشخصات معنایی فعل کنشی «متحول کرد» نشان می­دهد. مشخصات معنایی این فعل این پیش­انگاشت را با خود به­همراه دارد که گسستی در وضعیت منفی و نامطلوب در مقطعی از زمان گذشته رخ داده و به موجب آن وضعیتی مثبت و مطلوب در فضای مفهومی گستردۀ زمان حال (دوران پساانقلاب) پدید آمده است. عاملیت این گسست تاریخی در سطح گفتمان به دو هستار فعال­سازی­شدۀ «امت تاریخ­ساز» و «امام خداشناس» نسبت داده شده است («...سرنوشت ایران بزرگ، به همت امت تاریخ­ساز و راهبری امامِ خداشناس....»). آنچه از متن بر می­آید، این دو هستار در یک تعامل و رابطۀ متقابل اما با نوع عاملیت و اهمیت مشارکت متفاوت، موجبات «تحول» را به وجود آورده­اند. در حقیقت، «تحول» که بزرگ­ترین و اصلی­ترین مشخصۀ زمان حال (دوران پسا­انقلاب) است، سه کنش عمده و اساسی را در بر می­گیرد: تحول سرنوشت مردم ایران («...سرنوشت ایران بزرگ...متحول گردید...») غلبه بر ظلم، و کسب استقلال («...زنجیر اسارت را از دست و پای خود باز کرد...در برابر غرب و شرق ایستاد...»). در به ­انجام رساندن این سه کنش بنیادین، دو  هستار دخالت داشته­اند اما نوع عاملیت آن­ها در به ­نتیجه ­رسیدن امر تحول به شکلی متفاوت تشریح شده است. در این خصوص، هستار «امت تاریخ­ساز» که به‌صورت مَجاز به مردم ایران، به‌ویژه انقلابیون سال 57، اشاره دارد با عاملیت ارادی و نقش آغازگر و مهیاکنندۀ کنش («...به همت امت تاریخ­ساز...») شناسایی شده­اند. همچنین، هستار «امام خداشناس» با عاملیت ارادی و نقش مدیریت­کنندۀ امر تحول و پیشبرد انقلاب («...رهبری امام خداشناس...») تشریح شده است.

تشریح و شناسایی وضعیت فعلی با امر «تحول» اعتبار و پذیرفتاری لازم را برای سخنگو فراهم می­کند تا سیاست­های آینده­محور را برای جامعه هدف تبیین ­کند. برخورداری از چنین فضایی از ماهیت معنایی و مفهومی توقف­ناپذیری و عدم سکون امر «تحول» سرچشمه می­گیرد که وضعیت فعلی را به‌وسیلۀ تشریح آن در قالب وجه مستمر[18] به زمان آینده متصل می­کند. ویژگی معنایی و مفهومی عدم سکون در امر تحول باعث می‌شود که سخنگو قوۀ ادراکی و شناختی مخاطبان را برای پذیرش یا حداقل ملاحظه طرح­های آینده­محور آماده کند. در چنین حالتی، زمان حال (وضعیت فعلی) به منبع و محتوای لازم برای شکل بخشیدن به محتوای فضای آینده تبدیل می­شود و آینده همان استمرار همراه با تحولِ زمان حال خواهد بود. چنین پایه­سازی برای زمان آینده به‌منظور جلوگیری از بروز رخداد گسستی معرفت­شناختی در روند تاریخی نظام سیاسی است که ممکن است نظام دانش – معنایی نوینی را جایگزین وضعیت فعلی کند.

تشریح و برساخت گفتمانی فضای آینده در امتداد وضعیت فعلی درگفتمان سیاست‌گذارانۀ دولت سیزدهم در قالب تهمیداتی دربارۀ مسائل مهمی از قبیل سیاست خارجی، اقتصاد و معیشت مردم، جامعه و زیرساخت­های اجتماعی تبیین می­گردد. مفهوم‌سازی آینده که در تمامی این سیاست­ها و برنامه­ها وجود دارد، به تعیین چگونگی و چیستی محتوای فضای آینده اشاره می­کند.

2. مردم امروز از ما می­خواهند که به وعدۀ خود مبنی بر تحقق دولت عدالت­گستر، فسادستیز و تبعیض­گریز، دغدغه­مند و برنامه­محور و اندیشه­پیشه عمل کنیم. مردم از دولت برگزیدۀ خود می­خواهند مدافع حقوق انسان­ها در عالم باشد و به ظلم و بی‌عدالتی و تبعیض در هیچ­کجای جهان راضی نشود.

                                                                                                                                            سید ابراهیم رئیسی، 14/5/1400

تشریح محتوا یا چارچوب مفهومی آیندۀ مطلوب در این بریده از متن (2) بر مبنای گسترش ارزش­ها و معیارهای ارزشی – اخلاقی و عقیدتی جهان­شمول همچون «عدالت»، «مبارزه با فساد»، «حقوق بشر»، «عدم تبعیض» و «مبارزه با ظلم» نه در یک فضای جغرافیایی یا جغراسیاسی محدود، بلکه با رویکردی جهانی انجام شده است («...مدافع حقوق انسان­ها در عالم باشد... و به ظلم و بی­عدالتی و تبعیض در هیچ کجای جهان راضی نشود...»). این افق­های ارزشی – اخلاقی در انطباق با مشخصۀ «غلبه بر ظلم»، به­عنوان یکی از وجوه معرف انقلاب اسلامی و دوران پساگسست (دوران پساانقلاب)، قرار می­گیرد (ر.ک. بریدۀ 1). این انطباق معرفتی-عقیدتی باعث می­شود واقعیت معرفت‏شناختی فضای آینده در پیوستگی محتوایی با مشخصۀ زمان حال یا وضعیت فعلی تعریف شود. ازلحاظ شناختی، این نوع پیوستگی وجود هرگونه تناقض محتوایی احتمالی را پاک می‌کند و باعث افزایش پذیرفتاری سخنگو می­شود. در نتیجۀ این امر، پیوستگی و انسجام گفتمانی سخنگو می­تواند فیلترهای حوزۀ کشف متقلب در نظام شناختیِ مخاطب را غیرفعال کند و در نظم و نسج فکری آن­ها رخنه کند.

پیگیری و مطالبۀ محتوایی این ­چنینی برای شناساندن فضای آینده به­عنوان امری تشریح شده است که تنها سیاست و برنامه­های صِرف دولت برای تنظیم و محقق ساختن آینده نیست. بلکه عاملیت خواست و مطالبۀ تحقق چنین فضایی به هستار «مردم» نسبت داده شده است («...مردم از دولت برگزیدۀ خود می­خواهند...»؛ «...مردم از ما می­خواهند...»). در این نمونه، هستار «مردم» به‌عنوان عامل اصلی خواست آینده­ای با محتوای معرفت­شناختی و ایدئولوژیکی خاص نشان داده شده است و در این بین، هستار «ما» که به «دولت برگزیده» ارجاع می‏دهد، در جایگاه ابژۀ امر خواستن برای شکل­بخشی به آینده نشان داده شده است. به عبارت دیگر، دولت، یا «ما»، تنها وظیفه دارد مسئولیت واگذار­شده از سوی مردم، یعنی همان برقراری آینده، را به مرحلۀ اجرا درآورد. چنین بیانی به‌صورت تلویحی نشان می­دهد که دولت در تنظیم سیاست­ها و آرمان­های خود تنها صدا و خواست مردم را نمایندگی می­کند. بنابراین، اساس دولت را در یک وجهۀ مردم‏سالارانه نشان می­دهد.    

در سطح واژ-دستوری و کاربردشناختی، گفتمان سیاست­گذارانۀ دولت سیزدهم برای بیان و تشریح آیندۀ مطلوب از وجه «التزامی» استفاده می­کند («...مردم امروز از ما می‌خواهند که به وعدۀ خود مبنی بر تحقق دولت عدالت­گستر، فسادستیز...») تا محتوای آیندۀ مطلوب را به­عنوان مطالبه، خواست یا آرزو مطرح کند. در این ساخت، فعل عبارت اصلی «می­خواهند» دارای وجهیت معرفتی ناواقع است؛ امری که در وضعیت فعلی محقق نشده است و یا امکان تحقق آن وجود ندارد؛ بنابراین، تحقق آن به زمان آینده نامعلوم فرافکن می­شود و، از این­ رو، امکان رخداد آن پایین می­آید. به بیان گَوینز[19] (2007:94) فعل «خواستن» یک معنای وجهی با خود به‌همراه دارد که بیان می­کند «وضعیتی که محتوای این فعل­های وجهی توصیف می­کنند اغلب در زمان بیان آن­ها محقق نشده است». دلیلی که می­تواند کاربست چنین ساخت تمنایی را توجیه کند تشریح وضعیت تحقق آینده مطلوب به‌عنوان خواست و تمنای هستار «مردم» از یک هستار اجرایی «دولت، ما» است، نه به‌مثابه یک برنامه و سیاست کاری در رأس امور دولت. چنین بازنمایی تنها نشان­دهندۀ دغدغه­مندی دولت در رابطه با خواست و مطالبات جامعۀ مدنی است، نه قصد آن برای محقق ساختن برنامه­ها.

از دیدگاه کاربردشناختی، کاربست ساختار التزامی و فرافکنی عاملیت خواست آیندۀ مطلوب به هستار «مردم» را می­توان از دو جنبۀ مهم و بنیادین تفسیر کرد: از یک سو، چنین ساختاری قطبیت ایدئولوژیکی «ما-آن­ها» را در درون ساختار سیاسی ایجاد می­کند؛ به این صورت که تشریح وضعیت هستی­شناختی آینده به­صورت امر تمنایی-آرزویی این بینش را تلویحاً پیش­رو قرار می­دهد که تجربۀ تاریخی از تحقق چنین فضای آینده وجود نداشته و هرآنچه بوده تنها مطالبه و خواست اجتماعی آن بوده که مورد انکار دولت­های ادوار گذشته واقع شده است. بر این اساس، دوگانۀ ایدئولوژیکی در قالب «ما»­ی حامی فضای آیندۀ مطلوب و «دیگری» انگارگر این فضا نمود می­یابد. از دیگر سو، فرافکنی عاملیت مطالبۀ آیندۀ مطلوب به هستار مطالبه­گر، یعنی، «مردم» و بازنمایی آن برنامه­ها به‌عنوان «وعده» (...مردم از ما می‏خواهند به وعده­های خود...») دولت را از هرگونه الزام برای به عهده ­گرفتن مسئولیت اجرایی در رابطه با محقق ساختن فضای آینده معاف می­کند و صرفاً آن را به­عنوان یک خواست اجتماعی مطرح می­کند.

علاوه بر مطالبات و خواست­هایی که به مسائل و موضوعات ارزشی-اخلاقی جهان‌شمول مربوط می­شوند، گفتمان سیاست­گذارانۀ دولت سیزدهم مسائل و دغدغه­های اجتماعی و فرهنگی جامعۀ ایران را نیز به محتوای آیندۀ مطلوب اضافه می­کند.

3. مردم می­خواهند آزادی­های اجتماعی و فرهنگی آن­ها مجدانه پیگیری شود. مردم می­خواهند به معنای حقیقی کلمه، انقلاب اسلامی محقق شود و همۀ ویژگی­ها و خصائص انقلاب اسلامی در ساختارها، فرایند­ها و هم­چنین باورهای دولتمردان مشاهده­پذیر باشد.

                                                                                                                                          سید ابراهیم رئیسی، 14/5/1400 

محتوای آیندۀ مطلوب در این بخش از متن به ضرورت احقاق حقوق مردم در خصوص آزادی­های فردی، اجتماعی و مدنی در کنار تجلی ارزش­ها و آرمان­های انقلاب در تمام سطوح نظام مدیریتی و حکومتی کشور اشاره دارد («... در ساختارها، فرایندها و همچنین باور‏های دولتمردان مشاهده­پذیر باشد...»). دربارۀ «آزادی­های اجتماعی و فرهنگی»، گفتمان دولت سیزدهم به طور مشخص به تشریح و بیان دقیق مصادیق این آزادی­ها نمی­پردازد. بلکه، با استفاده از فرایند «اسمی­سازی»، «آزادی­های اجتماعی و فرهنگی» را به­صورت یک امر بدیهی و شناخته­شده مطرح می­کند که گویی در همۀ شئون آن مورد اتفاق تمامی سطوح و طبقات جامعه است. به کار بردن چنین ساختاری مسیر هرگونه بحث و تشکیک در مصادیق، اصول و راهبردهای تحقق آن را مسدود می­کند و مخاطب را با این امر از­پیش­آماده­شده، اما مبهم، مواجه می­کند. همچون نمونۀ پیشین، تحقق آزادی­های اجتماعی و عمل به موازین و شعائر انقلاب به­عنوان خواست و ارادۀ هستار مردم بازنمایی شده است («...مردم می­خواهند آزادی­های اجتماعی و فرهنگی آن­ها....»؛ «...مردم می­خواهند به معنای واقعی کلمه...»).. این نوع تشریح باعث می­شود حداقل بخشی از محتوای فضای آینده که به مسائل ایدئولوژیک مرتبط است، به‌مثابه ایدئولوژی کلی ساحت جامعه شناخته شود.

از طرف دیگر، محتوای ایدئولوژیک آیندۀ مطلوب و مطالبات طرح­شده از سوی مردم به­عنوان اموری تجربه­نشده مفهوم­سازی شده­اند. این وضعیت را محتوای معنایی فعل «پیگیری شود» مفهوم­سازی می­کند. در این بین، کاربست قید حالت «مجدانه» بر ضرورت و اهمیت آن می افزاید. به عبارت دیگر، از یک سو، فعل «پیگیری شود» موضوع تشریح‌شده را امری غایب در زمان حال و مورد مطالبه مردم مفهوم‏سازی می­کند و از دیگر سو، با استفاده از قید حالت «مجدانه» درجه­ای از ضرورت و اهمیت را از طرف مردم را به امر تشریح­شده اضافه می­کند.

تشریح عنصر اسمی «مردم» در گفتمان سیاست­گذارانۀ دولت سیزدهم تنها به مطالبۀ تحقق آیندۀ مطلوب در حوزۀ ارزشی-اخلاقی و عقیدتی محدود نمی­گردد، بلکه دربرگیرندۀ خواسته­های اقتصادی و معیشتی مردم نیز می­شود.

4. مردم می­خواهند با رفع تنگناها، معیشت و سفرۀ آن­ها را بهبود ببخشیم و نشاط کلی و شور اجتماعی را در جامعه بگسترانیم.

                                                                                                                                        سید ابراهیم رئیسی، 14/5/1400

در این بخش از متن، محتوای آیندۀ مطلوب در قالب مطالبه­ها و خواست­های مردمی برای بهبود شرایط اقتصادی (...«رفع تنگناها، معیشت و سفرۀ آن­ها را بهبود ببخشیم...») و ارتقا سطوح رفاه اجتماعی («...نشاط ملی و شور اجتماعی...») تظاهر می­یابد. همچون موضوعات پیشین، دو نمونه فرافکنی در این بریده از متن وجود دارد: از یک سو، محتوای مطالبۀ شرایط اقتصادی و تقویت و حمایت از رفاه اجتماعی به زمان آینده فرافکن شده است. این کار از طریق فعل اصلی جمله «می­خواهند» و جمله­وارۀ متممی در قالب وجه التزامی صورت گرفته است که به­صورت تلویحی بیان می­کند تحقق امر تشریح­شده در زمان حال امکان پذیر نیست، یا شرایط تحقق آن میسر نشده است و یا تا به حال چنین مسئله­ای مطرح نبوده است؛ از این ­رو، زمان و فضای مناسب برای تحقق آن آینده است (ر.ک. Gavins, 2007). از دیگر سو، با قرار دادن عنصر اسمی «مردم» به­عنوان فاعل خواست و مطالبه، محتوای فرافکن­شدۀ آیندۀ مطلوب به‌عنوان مطالبات و خواسته‏های مردم بازنمایی شده است، نه برنامه­ها و سیاست­های خاص دولت برای رفع مسائل و مشکلات اقتصادی. به ­عبارت دیگر، گفتمان سیاست­گذارانۀ دولت سیزدهم با قرار دادن «مردم» به‌عنوان هستار اصلی مطالبه­گر آیندۀ مطلوب، از سوی او سخن می­گوید. به‏کاربردن چنین فن بلاغی که به­صورت منسجم و پیوسته در گفتمان سیاست­گذارانه حاضر است، تلاش دارد دولت سیزدهم را ساختاری مردم­سالار ترسیم کند.

علی‌رغم اینکه در نمونه­های (2-4) استفاده از ساخت­هایی نظیر «مردم از ما می‌خواهند»، «مردم از دولت برگزیدۀ خود می­خواهند»، «مردم می­خواهند» محتوای آیندۀ مطلوب را برمبنای خواست و مطالبۀ مردم تعیین و تنظیم می­کند، باید توجه داشت که چنین ساختار­های نحوی به دلیل داشتن ماهیت ضدواقعیت و گزینش ساخت التزامی (یا التزامی با نقش امری) برای جایگاه متمم فعلی، این تحلیل و بینش را القا می­کند که تحقق مطالبات تشریح­شده در آینده تنها امری تمنایی و دعایی (یا آرزویی) بوده است که از جانب مردم مطرح شده است و سخنگو در این گفتمان تنها به توصیف تمنیات و خواسته‌های مردم نسبت به آیندۀ مطلوب پرداخته است. از دیدگاه بلاغی، اتخاذ چنین موضعی در کنار حفظ انسجام و پیوستگی در سطح گفتمان موجب می­شود که گوینده پذیرفتاری لازم را برای القای سیاست­ها و برنامه­های دولت در راستای مدیریت فکری جامعه در اختیار بگیرد و  اقدامات و سیاست­های لازم برای تعیین آینده را کنترل کند.

برخلاف قراردادن هستار اسمی «مردم» به­عنوان عامل مطالبه­گر فضای آینده با محوریت موضوعات ارشی-اخلاقی، آنجایی که مسائل سیاسی، چه در سطح داخلی و چه در سطح بین­المللی، مطرح می­شوند که نیازمند موضع­گیری سیاسی و دیپلماتیک است، گفتمان سیاست‏گذارانۀ رئیس جمهور از جایگاه ویژۀ ریاست جمهوری به تشریح موضع، جهان­بینی و، مهم­تر از همه، محتوای آیندۀ مطلوب می‏پردازد.

5. بحران­های منطقه­ای باید از طریق گفتگو­های واقعی «درون منطقه‌ای» و براساس تأمین حقوق ملت­ها حل و فصل شود...تحریم ملت‏ها علیه ملت ایران باید لغو شوند...دیپلماسی باید ارتباط ملت­های منطقه را بیشتر و اشتراکات آن­ها را در حوز] اقتصاد، فرهنگ و علم و ورزش تقویت نماید.

                                                                                                                                       سید ابراهیم رئیسی، 14/5/1400

در این بخش از گفتمان دولت سیزدهم، اصول صلح­آمیز برای تنظیم و گسترش روابط دیپلماتیک با کشورهای منطقه («...از طریق گفتگوهای واقعی درون منطقه­ای...»)، احترام به منافع و حقوق کشورها («...براساس تأمین حقوق ملت­ها...»)، رفع تحریم­های تحمیل­شده به ایران («...تحریم­های علیه ملت ایران باید لغو شوند...») و ایجاد و تقویت دیپلماسی همه‌جانبه در سطح منطقه («...دیپلماسی باید ارتباط ملت‏های منطقه را بیشتر و ....») ترسیم شده است.

بیان و تعیین وضعیت آیندۀ مطلوب در خصوص موضوعات مطرح­شده نیازمند برخورداری از قدرت و جایگاه سیاسی متنبوع و دارای پذیرفتاری حقوقی، سیاسی، ایدئولوژیک و بین المللی است. با در نظر گرفتن الزامات جایگاه گواه­نمایانه برای تعیین و تبیین آیندۀ مطلوب تشریح­شده، گفتمان سیاست­گذارانه دیگر از هستار غیر از ریاست جمهوری برای تصدی آن استفاده نمی‌کند. از دیدگاه واژ-دستوری، آیندۀ مطلوب در این گفتمان در جملاتی با وجه دستوری التزامی با کارکرد امری (Palmer, 2001) ایراد شده است. در این ساخت، صورت واژگانی «باید» که نشان دهندۀ الزامی معرفتی است پیگیری و تحقق بخشیدن به اصول و سیاست­های مطرح­شده در ساحت سیاست و روابط بین­الملل را به یک امر ضروری و لازم تبدیل می­کند.

5. نتیجه‌گیری

در این پژوهش به مطالعه و بررسی مضامین و محتوای عقیدتی-معرفتی در سخنرانی مراسم تحلیف ریاست جمهوری سید ابراهیم رئیسی، به­عنوان یک نمونه از گفتمان­های سیاسی، پرداختیم که برای تشریح و شکل­دهی به آیندۀ مطلوب مطرح شده است. در این راستا، ابزارهای زبانی، کاربردشناختی و بلاغی را نیز بررسی کردیم که در تشریح و بازنمایی فضای آینده و انتقال معارف ایدئولوژیک آن مشارکت داشتند. افزون بر این موارد، راهکارهای مشروعیت­بخشی به محتوای آیندۀ مطلوب و سیاست­های ناظر بر آن­ها را نیز مطالعه کردیم. در این سخنرانی، زمان حال/وضعیت فعلی بافت سیاسی – اجتماعی-اقتصادی ایران به­عنوان محصول یک گسست تاریخی، یعنی انقلاب اسلامی 57، بازنمایی شده است که وجوه معرف آن را می­توان در سه محور اصلی تحول همه­جانبۀ سرنوشت و وضعیت مردم ایران، غلبه بر ظلم و کسب استقلال به­تخلیص بیان کرد. این سه محور در قلب محتوا و مضامین طرح­شده برای آیندۀ مطلوب قرار می­گیرند. به دیگر بیان، با توجه به اینکه زمان حال/وضعیت فعلی حاصل یک گسست و تحول سیاسی و معرفت­شناختی تشریح شده است، آینده در امتداد وضعیت معرفت­شناختی زمان حال پدید می­آید. بازنمایی و مفهوم­سازی این امتداد و پیوستگی مفهومی و معرفت­شناختی به‌واسطۀ تشریح زمان حال/وضعیت فعلی در قالب وجه مستمر به مدد عناصر واژ-دستوری صورت گرفته است. ویژگی عدم انقطاع در استمرار و انعکاس معارف ایدئولوژیکِ حاصل از گسست و امتداد آن­ها به فضای آینده موجب می­شود که قوۀ ادراکی و شناختی مخاطبان برای پذیرش یا حداقل ملاحظۀ برنامه­ها و طرح­های آینده‌محور نظام سیاسی جدید آماده باشد. در این ارتباط، سیاست­های آینده‌محور در سخنرانی تحلیف را می‏توان در چهار محور مضمونی مبانی و معیارهای ارزشی-اخلاقی و عقدتی جهان­شمول، مسائل و دغدغه­های اجتماعی-فرهنگی جامعه ایران از جمله آزادی­های فردی، و تجلی آرمان­ها و ارزش­های انقلاب اسلامی، بهبود وضعیت اقتصادی و معیشتی مردم، و نهایتاً سیاست خارجی تعاملی و صلح­محور خلاصه کرد. علی‌رغم اینکه سیاست­های آینده­محور در سطح محتوایی و عقیدتی-معرفتی در انطباق با سه مشخصۀ اصلی زمان حال، یعنی تحول همه­جانبه، غلبه بر ظلم و کسب استقلال قرار می­گیرند و موجب پدیداری پیوستگی و انسجام فکری و معرفت­شناختی و ادراکی مخاطبان می­شود، با این حال، با پیش آمدن بحث محقق ساختن برنامه­ها، یک گسست دیگر بین وضعیت فعلی و فضای آینده مفهوم­سازی می­گردد؛ به این صورت که علیرغم امتداد و پیوستگی محتوایی و عقیدتی-معرفتی زمان حال به زمان آینده، این برنامه­ها و سیاست­ها تا زمان حال محقق نشده­اند و کماکان در قالب مطاللبات مدنی باقی مانده­اند.

در این سخنرانی، مشروعیت­بخشی به سیاست­های آینده­محور به دو شیوه صورت می­گیرد: اول، بازنمایی هستار «مردم» به­عنوان مطالبه‏گر تحقق آینده باعث می­شود فضای آینده به‌عنوان یک خواست اجتماعی و نه یک برنامۀ کلان سیاسی برای مدیریت جامعه تلقی شود و خود جامعه اعتبار و پذیرفتاری لازم را به آن اعطا کند. در این حالت، مشروعیت از همان منبعی صادر می­شود که برنامه­ها و سیاست­های آینده­محور را مطالبه کرده است. اما در حقیقت این نظام سیاسی است که سیاست­های بلندمدت خود برای مدیریت و کنترل فکری و عملکردی جامعه را از زبان مردم طرح می­کند. دوم، این سیاست­ها مشروعیت خود را از گسست و تقابل بی­عملیِ تا­به­حال و دغدغه­مندی برای آینده در راستای محقق ساختن سیاست­ها کسب می­کند. به بیان دیگر، این گفتمان با مفهوم­سازی بی­عملی تا­به‌حال، آینده را در حقیقت فضایی مفهوم­سازی می­کند که علاوه بر امتداد و پیوستگی محتوایی و عقیدتی-معرفتی، وضعیتی جدید را با دغدغه‏مندی برای برنامه­های به­اصطلاح مطالبه­شده از سوی مردم پدید خواهد آورد. این نوع مفهوم­سازی، در اصل، تقابلی ایدئولوژیک بین «ما»ی دغدغه­مند برای آینده و «آن­ها»ی بی­عمل و ساکن پیش­رو می‌گذارد. در این تقابل، گروه «ما» به­عنوان گروهی شناخته می­شود که خواست و مطالبات مدنی مبنی بر تحقق سیاست­های آینده­محور را مطرح می­کند. برخلاف این گروه، «آن­ها» با دولت­ها و ساختار­های سیاسی پیشین شناخته می­شود که مطالبات جامعه را پاسخ نداده­اند. این تقابل ایدئولوژیک علاوه بر آنکه دولت جدید را به­مثابه یک هستار مورد پذیرش و مشروع برای پیگیری مطالبات اجتماعی می­شناساند، بلکه از منظری انتقادی نیز عملکرد ساختاهای سیاسی پیشین را به زیر سؤال می­برد. با این توضیحات، می­توان ادعا کرد که در این سخنرانی پیوستگی و امتداد فکری و عقدیتی-معرفتی، بازنمایی منبع مشروعیت­بخش (جامعه مدنی) به­عنوان مطالبه­گر تحقق فضای آینده و عبور از بی­عملی به دغدغه­مندی نسبت به مطالبات مردم، برنامه­ها و سیاست­های آینده را مشروعیت­بخشی می­کند.  

[1] inauguration ceremony

[2] ritualistic event

[3] alternative futures in political discourses

[4] privileged future

[5] oppositional future

[6] preemptive policies

[7] D. W. Hursh

[8] J. A. Henderson

[9] W. Mann

[10] S. Thompson

[11] rhetorical structure theory

[12] thesis-antithesis

[13] consistency

[14] credibility

[15] cheater detection module

[16] B. Hodge

[17] G. Kress

[18] continuous

[19] J. Gavins