A comparative analysis of word-formation processes involved in the formation of onomatopoeic words in Russian and Persian languages

Document Type : Research Paper

Author

University of Isfahan, Isfahan, Iran

Abstract

Abstract
Having been endowed with forms and meanings different from other words in a language as well as other special structural features such as reduplicative structure, onomatopoeic words are regarded as linguistic universals, widely involved in the formation and derivation of new onomatopoeic words. Examining the structure of onomatopoeic words and mulling over their semantic properties in Russian and Persian languages, this study found that the general process of onomatopoeic words’ derivation is different in the two languages. Moreover, this study indicated that typological differences between Russian, as an inflectional and agglutinative language, and Persian, as an analytical and agglutinative language, play pivotal roles in the construction of different patterns as well as different word-formation processes, governing the formation of onomatopoeic words. Moreover, the study of semantic aspects of word-formation processes illustrated that this class of words have a category-building role in Russian. This is while in Persian onomatopoeic words, in addition to the primary onomatopoeic and categorical meanings, another semantic layer including certain aspects such as plurality, diversity, hypocorism, and continuance is added to the derived onomatopoeic words.
Keywords: Semantics of Onomatopoeia; Onomatopoeic words; Word-formation; Persian; Russian  
 
Introduction
One of the significant features of onomatopoeic words is that they trigger the formation of new onomatopoeic words. The derived words have the onomatopoeic productive base and create new onomatopoeic words that belong to different word classes. This is mainly based on following the common word-formation processes in language. Similar to the other words in a language, new onomatopoeic words play important roles in a sentence. For example, in Persian, the verb "غریدن"[to roar], the adjective "غرغرو"[ a growler], the adverb "غران"[roaring] and the noun "غرش"[roar] are derived from the onomatopoeic word "غر " [roar, growl] which is the sound of a toad. Likewise, in Russian, the verb " хохотать "[ to laugh out loud], the nouns " хохот "[ laughing out loud] and "хохотун "[ someone who laughs out loud] are derived from the onomatopoeic word "хо " [ha] which instantiate the sound of laughter. Analyzing the structure of onomatopoeic words both in Russian and Persian languages as well as extracting the word-formation processes involved in their construction, the present study indicated the general derivational processes of onomatopoeic words in the two languages. It also identified the governing patterns of onomatopoeia formation. Moreover, this study investigated the semantic aspects of the applied word-formation processes and the connotative meanings added to the meaning of the basic onomatopoeic words.
 
Materials and Methods
This is a mixed-method study with a descriptive and qualitative approach. In this study, firstly, the structure of 596 randomly selected samples was analyzed so as to identify and classify word-formation methods involved in the derivation of onomatopoeic words in Russian and Persian. In the next step, the frequency of the examined samples in each word class was extracted so as to determine the frequency of each method. The analyzed data in Persian (320 instances) come from the "Dictionary of the Onomatopoeic Words in the Persian Language" (Kamiyar-Vahidian, 1996). The process of collecting Russian onomatopoeic words (276 instances) involved two stages. Firstly, the Russian onomatopoeic words were all collected from different articles and dissertations that had examined Russian onomatopoeic words (e.g., Aliyeva, 2014, 2018; Tishina, 2010; Trityakova, 1985). Secondly, the Russian-Russian dictionaries were used in order to find out their meanings and functions and also identify other onomatopoeic words with the same root.
 
Results and Conclusion
The analysis of the structure of onomatopoeic words in Russian and Persian languages indicated that typological differences between the two languages play an influential role in selecting onomatopoeic word-formation methods. Russian, belonging to the inflectional and agglutinative type of language, revealed a greater tendency to attach the suffixes to the productive base of onomatopoeic words. This is largely due to its inflectional structure (60% frequency). Persian is an analytical-agglutinative language; therefore, due to its analytical structure, compounding is very active process (46% frequency) in the derivation of onomatopoeic words. Moreover, due to its agglutinative structure, the derivation of onomatopoeic words by through suffixation is ranked second among the word formation processes (38% frequency). However, the compounding or other related processes do not play any role in the formation of onomatopoeic words in Russian. The inflectional structure of Russian has been widely reflected in the formation of verbs that are directly derived from onomatopoeic words. This study indicated that there are different processes governing onomatopoeic word-formation patterns in the two languages. In Russian, the first level of derivation belongs to verbs, and 79% of noun-onomatopoeic words are made up of verbs. This is while in Persian, the first level of derivation belongs to verbs and second level to nouns. It is important to note that nouns are directly derived from onomatopoeic words. In Russian, the dominant pattern for the derivation of onomatopoeic words is « Onomatopoeic word → Verb → Noun, Adjective, and Adverb». However, the dominant pattern in Persian is «Onomatopoeic word → Noun; Onomatopoeic word → Adjective; Onomatopoeic word → Verb; Onomatopoeic word → Adverb; Onomatopoeic word → Verb → Adjective, Adverb; Onomatopoeic word → Noun → Adjective, Adverb». This study also demonstrated that the greater diversity of word-formation methods in Persian in comparison with Russian lies in the ratio of verb-to-noun onomatopoeic words as well as the diversity of connotative meanings. Furthermore, the ratio of verb-to-noun onomatopoeic words is 194 to 82 in Russian and 123 to 107 in Persian. In addition, Russian onomatopoeic words mainly convey the central categorical meaning of word classes such as doing an action, naming the subject or action, quality, or state, but onomatopoeic words in Persian have added other semantic aspects such as plurality, sequence, endearing, continuance, intensity, diminutive, capability, and the like.

Keywords

Main Subjects


. مقدمه

در میان واژ‌ه‌های زبان دسته‌ای وجود دارد که به‌لحاظ فرم و معنا با سایر واژ‌ه‌های موجود در زبان تفاوت بارزی دارند. نام‌آواها واژ‌ه‌هایی هستند که برای تقلید صداهایی که در دنیای اطرافمان شنیده می‌شود، ساخته شده‌اند. آن‌ها جزو جهانی‌های زبانی به شمار می‌آیند. نظریۀ onomatopoeia یکی از فرضیات مطرح درخصوص منشأ شکل‌گیری زبان‌هاست که ادعا می‌کند زبان پس از آن شکل گرفت که انسان صداهای طبیعی پیرامونش را تقلید کرد، سپس به‌تدریج آن‌ها را نظام‌مند ساخت و به آن‌ها جنبۀ قراردادی داد. نظریۀ bow-wow نیز اصوات تقلیدی را منشأ زبان‌ها می‌داند. آنچه مسلم است این‌ است که نام‌آواها در مراحل اولیۀ شکل‌گیری زبان به وجود آمده‌اند، ساختار درونی ویژه‌ای دارند که با سایر عناصر زبانی تفاوت بارزی دارد و ترکیب آوایی پایداری دارند که با قواعد آوایی هر زبان همخوانی دارد. از آنجا که نام‌آواها منشأ یکسانی دارند و پژواک صداهای جهان پیرامون هستند در زبان‌های مختلف شباهت‌هایی بهم دارند؛ اما اولاً به این دلیل که تعداد واج‌های زبان‌ها محدود است و برای تقلید همۀ صداها هم ناکافی است و دوماً برداشت شنوندگان نیز از صداها متفاوت است هر زبانی با توجه به امکانات و مشخصه‌های نظام آوایی خود این صداها را درک و در قالب واج‌ها تقسیم بندی می‌کند، لذا نام‌آواهای زبان‌های مختلف با هم تفاوت دارند. به‌عنوان نمونه، انعکاس صدای گربه در زبان فارسی «میاو»، در روسی  mjau/ мяу و در انگلیسی meow, mew-mew  است، صدای خوک در فارسی «خُرخُر»، در روسی  khrju-khrju/ хрю-хрю  و در انگلیسی oink-oink است و صدای اردک در فارسی «کواک-کواک»، در روسی  krjā-krjā/ кря-кря  و در انگلیسی quack-quack است. از جمله ویژگی‌های بارز نام‌آواها مشارکت آن‌ها در ساخت واژ‌ه‌های جدید یا به ‌عبارتی نام‌آواواژه‌ها[1] است. در این پژوهش منظور از «نام‌آواواژه»، واژه‌ای است که ریشۀ نام آوایی دارد، به عبارت دیگر، در این قبیل واژ‌ه‌ها، نام‌آوا به‌عنوان پایۀ مولّد[2] عمل کرده و با تبعیت از الگوهای ساخت‌واژی موجود در زبان نام‌آواواژه‌هایی ساخته است که به اقسام مختلف کلام تعلق دارند و مانند سایر واژ‌ه‌های زبان در جمله نقش‌آفرینی می‌کنند؛ به‌عنوان مثال، نام‌آواواژه‌ها‌ی «زنگوله» و« капля/kāplja-قطره» اسم، «غرنبیدن» و« капать/kāpat-قطره قطره چکیدن» فعل، «غران» و« ревя/revjā-غران» قید و «جیغ جیغو» و«  каркающий/ kārkājushi قارقارکن» صفت هستند که همگی به کمک پسوندافزایی از نام‌آواها ساخته شده‌اند.

ساخت‌واژۀ نام‌آواها در زبان‌های مختلف از دیرباز مورد توجه زبان‌شناسان بوده است. داشتن ساخت ساده، عموماً مبتنی بر تکرار یا دوگان‌سازی به روش‌های مختلف از ویژگی‌های رایج نام‌آواهاست. برخی پژوهشگران، نظیر رانگروسوان دوگان‌ساخت بودن یا استفاده از فرایند تکرار در ساخت‌واژۀ نام‌آواها را یکی از ویژگی‌های جهانی آن‌ها می‌دانند (محیی‌الدین قمشه‌ای، 1390: 91). این پژوهش در پی آن است تا پس از اشاره به آرای دستورنویسان و زبان‌شناسان روس درخصوص جایگاه نام‌آواها با تحلیل ساختار نام‌آواواژه‌های موجود در زبان‌های روسی و فارسی روند کلی شکل‌گیری آن‌ها و فرایندهای واژه‌سازی دخیل در ساخت آن‌ها را استخراج و با مقایسه آن‌ها با یکدیگر به این پرسش‌ها پاسخ دهد: آیا روند یکسانی بر الگوهای ساخت نام‌آواواژه‌ها از نام‌آواها در این دو زبان حاکم است؟ فرایندهای ساخت‌واژی دخیل در ساخت نام‌آواواژه‌ها از نام‌آواها در این دو زبان کدامند؟  آیا معانی مکمل اضافه‌شده توسط فرایندهای دخیل در ساخت نام‌آواواژه‌ها در این دو زبان مشابه هستند؟ و تصریفی بودن به‌عنوان وجه غالب رده‌شناختی زبان روسی و تحلیلی بودن به‌عنوان وجه غالب رده‌شناختی زبان فارسی چگونه بر روش‌های ساخت نام‌آواواژه‌ها انعکاس داشته‌است؟

 

  1. مبانی نظری و پیشینۀ پژوهش

وحیدیان کامیار (10:1375(  نام‌آواها را واژه‌هایی می‌داند که پژواک صداها باشند یا هر واژه‌ای که رابطۀ بین لفظ و معنای آن نوعی رابطۀ طبیعی یا ذاتی باشد. در دستور زبان روسی غالباً از اصلاح звукоподражание  (ترجمۀ تحت‌اللفظی: صداهای تقلیدی) برای نام‌آواها استفاده می‌شود. آخمانووا[3] (1966:152-153) در فرهنگ اصطلاحات زبان‌شناسی اصطلاح نام‌آوا را به این صورت تعریف می‌کند:

  1. بازتولید قراردادی صداهای موجود در طبیعت و صداهایی که با برخی پروسه‌ها همراهند (مانند: لرزش، سوت، خنده) و همچنین صدای حیوانات نظیر: mjau /мяу- میاو، /гаф-гаф gaf- gaf- هاف هاف، /кукареку kukareku – قوقولی‌قوقو و امثالهم؛ 2. ساخت کلماتی که لایۀ آوایی آن‌ها تا حدودی یادآور اشیا و رویدادهایی است که توسط آن‌ها نام برده‌ شده‌اند: /хохот khokhot - قهقهه، /кукушка kukushkā- فاخته (کوکو)، /мурлыкать murlikat- خُرخُر کردن (گربه) .

نام‌آوایی طبق تعریف وارونین عبارتست از ارتباطی طبیعی و نظام‌مند و به‌لحاظ آوایی اقتباسی میان واج‌های کلمه و مشخصه‌های صوتی(آکوستیکی‌ای) که مبنای نام‌گذاری مصداق قرار گرفته‌اند (Воронин, 1990: 5). پیشکُفسکی کلماتی را نام‌آوا می‌شمارد که نمی‌توان مرزی بین صدا و معنای آن‌ها کشید چون در آن‌ها معنا در خود صوت نهفته است (Пешковский, 1956: 168). زبان‌شناسانی نظیر یسپرسن و اولمن هر واژه‌ای را که میان لفظ و معنای آن نوعی رابطۀ طبیعی باشد،  نام‌آوا می‌دانند؛ نظیر خراش، بوس، پتک، وولوول، زنبور و .... (وحیدیان کامیار، 1375: 29).

از جمله مسائلی که زبان‌شناسان روس در خصوص نام‌آواها مطرح کرده‌اند و به آن‌ها پرداخته‌اند عبارت‌اند از: دلالت معنایی، تعلق یا عدم تعلق آن‌ها به اقسام مستقل کلام، مرزبندی آن‌ها با اصوات عاطفی، تقسیم بندی نام‌آواها براساس معیارهایی نظیر مشخصه‌های صوتی، منبع صوتی (درونی یا بیرونی)، سطح تجلی نمادآوایی یا شمایل‌گونگی،[4] معنای لغوی (تک معنایی، دارای معنای مجازی و غیره)، نقش نحوی و شکل ساختاری و نقش آن‌ها در واژه‌سازی. به دلیل نوع ارتباط نام‌آواها با معنا، آن‌ها جزو واژه‌های معمول زبان به شمار نمی‌آیند و بحث پیرامون نوع رابطۀ این عناصر زبانی با معنا از دیرباز در میان اندیشمندان مطرح بوده است. حتی زبان‌شناسانی نظیر پیشکفسکی بر این باورند که نام‌آواها اصلاً «واژه»  به‌شمار نمی‌آیند و به ‌همین دلیل معنای لغوی هم ندارند چون در آن‌ها برخلاف واژه‌های معمول زبان صورت و معنا از هم قابل تفکیک نیستند (Пешковский, 1956: 168). برعکس شانسکی معتقد است:

«هرچند کل معنای نام‌آواها در صوت نهفته است با این حال آن‌ها حاوی معنا هستند؛ اما چون معنای آن‌ها در آواها نهفته است از نظر معنای لغوی با سایر کلمات تفاوت دارند. آن‌ها عموماً ترکیب هجایی ثابتی دارند و به‌عنوان کلمات مستقل و کامل در زبان به کار می‌روند و حتی در مدخل‌های فرهنگ لغت‌ها هم درج می‌شوند (به‌عنوان نمونه، در فرهنگ اوشاکاف مدخل‌هایی به نام‌آواهای мяу، буль-буль، ха-ха، хи-хи و ... اختصاص یافته است) و معنای آن‌ها خارج از بافت هم قابل درک است. آن‌ها (البته نه همۀ آن‌ها) می‌توانند برای نامیدن اشیا و حیواناتی که تقلید صدای آن‌ها هستند هم به کار روند» (Шанский, 1987: 253).

برخی دستورنویسان روس نظیر آکساکاف[5] برای نام‌آواها ماهیتی مستقل قائل نیستند و آن‌ها را  واژه به شمار نمی‌آورند، برخی نظیر افسینیکو-کولیکُفسکی[6] و پیشکُفسکی آن‌ها را جزو اقسام کلام نمی‌دانند چون برخلاف سایر اقسام کلام نقش نام‌گذاری[7] ندارند و فاقد صورت صرفی مشخصی هستند، آباکومف[8] نام‌آواها را جزو مجموعه ابزارهای تعامل زبانی  به شمار نمی‌آورد و سیدروف[9] معتقد است نام‌آواها و اصوات عاطفی[10]  فاقد معنای لغوی هستند. در مقابل زبان‌شناسانی نظیر وینوگرادف[11] و تیخونوف بر این باورند که نام‌آواها و اصوات عاطفی جزو اجزای مستقل کلام به شمار می‌آیند، که هر چند نقش نام‌گذاری ندارند؛ اما معنای لغوی دارند و با حمل اطلاعات زبانی در قالب کلماتی کامل[12] به‌عنوان ابزاری برای برقرای ارتباط به کار می‌روند، لذا یک ردۀ مستقل کلام به شمار می‌آیند و با ساخت کلمات مشتق این قابلیت را دارند تا جزو رده‌های دیگر کلام قرار گیرند (Тихонов, 1981: 72-75). اکثر دستورنویسان روس نام‌آواها و اصوات عاطفی را علیرغم تفاوت‌های فی مابین در یک دسته قرار می‌دهند که دلیل آن نزدیکی و شباهت این دو قسم کلام به همدیگر و تفاوت فاحش آن ها با سایر اقسام کلام است. برخی دیگر نظیر شانسکی و علییِوا نام‌آواها را مستقل از اصوات عاطفی طبقه‌بندی می‌کنند. شانسکی بر این باور است که اصوات عاطفی و نام‌آواها علیرغم نداشتن شکل صرفی مشخص به ‌لحاظ نحوی کاملاً مستقلند و از نظر عملکرد در جمله نیز تفاوت قابل توجهی دارند (Шанский, 1981: 252-253) . علییوا داشتن ویژگی‌هایی نظیر انجام نقش نحوی مشخص در جمله، قابلیت تولید واژه‌های جدید به‌صورت زایا و قابلیت احساسی-زیبایی‌شناختی نام‌آواها را دلیلی بر مستقل و متمایز بودن آن‌ها از سایر اجزای کلام می‌داند (Алиева, 2014: 31). وحیدیان کامیار (12:1375) به دلیل وجود رابطۀ طبیعی میان اصوات عاطفی و مفاهیم آن‌ها اصوات عاطفی را نیز جزو نام‌آواها قلمداد می‌کند.  او با اشاره به اینکه اصوات عاطفی ویژگی‌های خاص خود را دارند در فرهنگ نام‌آوایی زبان فارسی که تنها فرهنگ مربوط به نام‌آواها در زبان فارسی است آن‌ها را جدا از اصوات غیرعاطفی طبقه‌بندی می‌کند.

طرفداران دسته‌بندی  نام‌آواها و اصوات عاطفی در قالب یک قسم کلام به این استناد می‌کنند که هر دو گونه کلماتی غیرقابل صرف هستند که به‌لحاظ نحوی در جمله مستقل عمل می‌کنند. طرفداران جدایی این دو دسته نیز به تفاوت معنایی، نقشی، ساخت‌واژی و تا حدودی نحوی آن‌ها استناد می‌کنند. از جمله استدلال‌هایی که برای اثبات جدایی نام‌آواها از اصوات عاطفی به آن‌ها استناد می‌شود عبارت‌اند از: 1. نقش اصوات عاطفی بیان احساس و اراده است؛ اما نام‌آواها صداهای موجود در جهان اطراف را بازتولید می‌کنند، پس از نظر معنایی کاملاً با هم متفاوتند؛ 2. در نام‌آواها معنای لغوی مستقیماً از صوت برداشت می‌شود و معنای آن‌ها به بلندی، آهنگ کلام، طول صوت، حالت و زبان بدن و همچنین بافت و موقعیت گفتاری بستگی ندارد؛ اما معنای اصوات عاطفی فقط در بستر بافت مشخص می‌شود؛ 3. نام‌آواها فقط از اصوات و ترکیب اصواتی ساخته شده‌اند که تکواژساز نیستند؛ 4. نام‌آواها و اصوات عاطفی از نظر نحوی عملکرد یکسانی ندارند. نام‌آواها برخلاف اصوات عاطفی که در جمله نقش نحوی برعهده ندارند می‌توانند نقش‌های مختلف نحوی نهاد، گزاره، مفعول و متمم‌قیدی را ایفا کنند؛ 5. قابلیت ساخت واژه‌های جدید از نام‌آواها به مراتب بیشتر از اصوات عاطفی است.

دودنیکاف نام‌آواهای روسی را براساس منبع صوت به سه دسته تقسیم می‌کند: 1. نام‌آواهایی که تقلید صدای پرندگان هستند: krjā-krjā/ кря-кря- کواک کواک، kukāreku/ ку-ка-ре-ку -قوقولی‌قوقو، chik-chirik/ чик-чирик -چیک چیک (گنجشک)؛ 2. نام‌آواهایی که تقلید صدای حیوانات هستند:khrju-khrju/ хрю-хрю خُرخُر (خوک)،gāf-gāf/ гаф-гаф  - هاف هاف (پارس سگ)؛ 3. نام‌آواهایی که تقلید صدای طبیعت بی‌جان هستند: kāp-kāp /кап-кап چِک‌چِک (آب)،  tik-tāk/ тик-так تیک‌تاک  (Дудников, 1990: 313).

علاوه‌بر اشاره به منبع صوت، نام‌آواها مشخصه‌های دیگری نیز دارند، نظیر شدت یا تاکید[13] و استمرار[14] که نشان‌دهندۀ این نکته است که در معنای آن‌ها نه تنها یک پدیده، بلکه کیفیت یا چگونگی آن هم منعکس شده است.

تیشینا براساس سطح تجلی شمایل‌گونگی، نام‌آواهای روسی را به چهار دسته تقسیم می‌کند: 1. نام‌آواهایی که طبق تعریف نام‌آواها پژواک صوت هستند: kva-kva/ ква-ква -کواک کواک، khi-khi-khi/ хи-хи-хи -هه هه هه؛ 2. نام‌آواهایی که از دستۀ اول مشتق شده‌اند: karkat/ каркать -قارقار کردن، kukushka/ кукушка - کوکو(فاخته). در میان واژه‌ها این دسته شمایل‌گونگی همچنان برجا مانده است؛ اما واژه معنای ثانویه و فرم اشتقاقی پیدا کرده و وارد روند واژگانی‌شدگی[15] شده است؛ 3. نام‌آواهایی که به‌واسطۀ شمّ زبانی یا بازتولید نمادآوا یا نشانه‌های ظاهری نام‌آواها (نظیر تکرار، ترکیبات هجایی غیرمعمول، صفیری‌های تکرارشونده و غیره) توسط گویشوران زبان تشخیص داده می‌شوند: gremet/ греметь - صدای گرومپ یا غرش دادن، shurshat/ шуршать -صدای شُرشر دادن(آب). ماهیت نام‌آوایی  بالقوۀ این دسته واژه‌ها فقط می‌تواند در متن تجلی یابد؛ 4. نام‌آواهایی که شمایل‌گونگی اولیۀ خود را از دست داده‌اند: skala/ скала -صخره،shel/ щель درز (Тишина, 2010: 10-11).

در زبان فارسی نیز پژوهش‌های متنوعی دربارۀ نام‌آواها صورت گرفته است، ازجمله: نشاط (1356)، نیکوبخت (1383)،  محمدی و نقشبندی (1394)، داوری اردکانی و مغانی (1394) و اعتباری (1397). این پژوهش‌ها بیشتر به بررسی ساختاری و معنایی نام‌آواها در گویش‌های مختلف ایرانی یا مقایسۀ آن‌ها با زبان فارسی پرداخته‌اند. همان طور که پیش‌تر اشاره شد دوگان‌ساخت بودن از جمله ویژگی‌های جهانی نام‌آواها است. دبیرمقدم (1395) و رضایتی (1394) به تحلیل صوری و معنایی فرایند تکرار در زبان فارسی پرداخته‌اند و در این پژوهش‌ها نام‌آواهایی را که از نظر ساختی در این رده قرار داشته‌اند، بررسی کرده‌اند. مقایسه‌ی ساختار نام‌آواهای روسی و فارسی نیز تاکنون در سه پژوهش توسط محرابی (2015) و صیامی (2018, 2020) انجام شده‌است. محرابی (2015) به بررسی اصوات عاطفی پرداخته است و صرفاً به جایگاه نام‌آواها در دو زبان روسی و فارسی اشاره کرده است و صیامی به بررسی مقایسه‌ای ویژگی‌های آوایی نام‌آواهای روسی و فارسی بیانگر اشیا و طبیعت بی‌جان (2020) و جاندار (2018) با هدف نشان دادن شباهت‌ها و تفاوت‌های بین آن‌ها پرداخته است. بحث پیرامون ساخت‌واژۀ نام‌آواواژه‌ها به‌ویژه مقایسه‌ و تحلیل ساختاری و معنایی آن‌ها در زبان‌های مختلف نسبتاً جدید است و این پژوهش نیز به‌نوبۀ خود اولین گام در راستای بررسی ساخت‌واژۀ نام‌آواواژه‌ها در زبان‌های روسی و فارسی و تحلیل ساختار و معنای آن‌ها به شمار می‌آید.

 

  1. روش پژوهش

در این پژوهش که به نظر نگارنده در طیف پژوهش‌های ترکیبی‌ قرار می‌گیرد، اولویت توصیف و تحلیل کیفی است و بخش کمّی محدود به ذکر میزان فراوانی نمونه‌های مشاهده‌شده در راستای تحلیل نتایج است؛ صرفاً ساخت‌واژۀ واژه‌های مشتق‌شده از نام‌آواهای غیرعاطفی بررسی، توصیف و تحلیل می‌شود. روش کار به این صورت است که ابتدا ساختار نمونه‌هایی که به‌صورت تصادفی انتخاب شده‌اند (596 نمونه) تحلیل می‌شود تا روش‌های ساخت‌واژی به‌کاررفته در اشتقاق آن‌ها شناسایی و طبقه‌بندی شود، سپس فراوانی نمونه‌های بررسی‌شده در هر ردۀ کلام استخراج می‌شود تا مشخص شود بسامد هر روش چقدر بوده است. داده‌های مورد بررسی زبان فارسی (320 نمونه) از «فرهنگ نام‌آواهای زبان فارسی» تألیف وحیدیان کامیار(1375) استخراج شده‌اند و معنای وندها نیز برای بررسی معنای نام‌آواواژه‌های استخراج‌شده از فرهنگ پیشوندها و پسوندهای زبان فارسی تألیف خسرو فرشیدورد(1386)، اشتقاق پسوندی در زبان فارسی امروز تألیف خسرو کشانی (1371) و پژوهش‌های دبیرمقدم (1395) و رضایتی (1394) استنباط شده است.  فرایند استخراج نام‌آواهای روسی (276 نمونه) در دو مرحله صورت گرفته است: در مرحلۀ نخست نام‌آواهای روسی از مقالات و پایان‌نامه‌هایی که به بررسی نام‌آواهای روسی پرداخته‌اند نظیر: علییوا (2014, 2018)، تیشینا (2010) و تریتیاکووا (1985) استخراج و سپس در فرهنگ‌‌های روسی به روسی اوشاکف (1935-1940)، یوگنووا (1981-1984) و «فرهنگ واژه‌سازی زبان روسی» (Тихонов, 1985) موارد کاربرد آن‌ها بررسی و نام‎آواواژه‌های هم‌ریشه با آن‌ها گردآوری شده‌است. لازم به ذکر است که در هر دو زبان از ذکر نمونه‌هایی که الگوی ساخت‌واژی آن‌ها نازایا بوده است، صرف‌نظر شده است.

 

  1. بررسی و تحلیل داده‌ها

در این بخش نمونه‌های گردآوری‌شده از هر دو زبان به تفکیک قسم کلام ارائه شده است. برای سهولت در تفکیک بخش‌های مختلف و نشان دادن ارتباط آن‌ها با یکدیگر جدول‌هایی رسم شده است که در آن‌ها ابتدا نام‌آوا ذکر و معنای آن توضیح داده شده و سپس نام‌آواواژۀ ساخته‌شده از آن در همان قسم کلام ذکر شده است، در ستون بعدی روش ساخت، سپس فراوانی نمونه‌های مشاهده‌شده و در ستون آخر نیز معنای ضمنی اضافه‌شده توسط وند یا روش واژه‌سازی به‌کاررفته درج شده است. سپس داده‌های به‌دست‌آمده از دو زبان با هم مقایسه شده‌اند تا مشخص شود کدام روش‌ها در هر زبان زایاتر عمل کرده‌اند. در مرحلۀ بعد الگوی کلی فرایند اشتقاق نام‌آواواژها در دو زبان استخراج شده است و در پایان جنبه‌های معنایی نام‌آواواژه‌ها در دو زبان بررسی شده است.

 

1-4. تحلیل ساختاری نام‌آواواژه‌ها در زبان روسی و فارسی

1-1-4. نام‌آواواژه‌های فعلی

در زبان روسی شمار افعال و اسامی ساخته‌شده از نام‌آواها به مراتب بیشتر از سایر اقسام کلام است (Алиева, 2016: 37) از اکثر نام‌آواهای روسی فعل ساخته می‌شود. تریتیاکاوا تعداد افعال دارای ریشه‌ی نام‌آوا را بیش از 800 فعل می‌داند (Третьякова, 1985: 38). تحلیل ساختار194 فعل دارای ریشۀ نام‌آوا نشان می‌دهد نام‌آواواژه‌های فعلی زبان روسی یا مستقیماً با اضافه شدن پسوند مصدرساز -ть  و یکی از پسوندهای زیر (که با حروف پررنگ نوشته شده‌اند) به نام‌آوا ساخته می‌شوند (اشتقاق سطح Ι):

 

جدول1- نام‌آواواژه‌های فعلی در زبان روسی

Table 1- Verb-onomatopoeic words in Russian

نام‌آوا

توضیح

نام‌آواواژه

روش ساخت

تعداد نمونه‌های مشاهده شده

معنای وند

кря /krjā

ква /kvā

кар /kār

 اسم صوت اردک

اسم صوت قورباغه

اسم صوت کلاغ

крякать/krjākāt

квакать/kvākāt

каркать/kārkāt

پسوندافزایی (اضافه شدن پسوند به پایۀ غیرمکرر)

29

عمل مستمر‌ساز

вор/vor

ку/ku

اسم صوت کبوتر

اسم صوت  فاخته

ворковать/vorkovāt

куковать/kukovāt

پسوندافزایی(اضافه شدن پسوند به پایۀ غیرمکرر)

11

عمل مستمرساز

чирик/chirik

рык/рыч/rik/rich

اسم صوت گنجشک

اسم صوت غریدن شیر

чирикать/chirikāt

рыкать/рычать/rickāt/richāt

پسوندافزایی

9

عمل مستمر‌ساز

 

یا پس از حذف پسوند نمودِ غیراستمراری‌ساز از نام‌آواواژۀ فعلی دارای نمود دستوری استمراری و اضافه شدن یکی از وندهای زیر ساخت آن‌ها انجام می‌شود که محصول نهایی این اشتقاق سطح  ΙΙیا ΙΙΙ [16]یک نام‌آواواژۀ فعلی دارای نمود دستوری مطلق است:

 

 

 

 

 

 

 

جدول2- نام‌آواواژه‌های فعلی در زبان روسی

Table 2- Verb-onomatopoeic words in Russian

نام‌آوا

توضیح

نام‌آواواژه‌ی فعلی استمراری

اشتقاق سطح یک

نام‌آواواژه‌ی فعلی جدید

اشتقاق سطح دو

اشتقاق سطح سه

روش ساخت

تعداد نمونه‌های مشاهده شده

معنای وند

хлоп/ khlop

 

 

 

 

اسم صوت بهم خوردن دو سطح بهم مثل بال پرنده، پارو به سطح آب یا درب به چارچوب؛

 

хлопать/ khlopāt

 

 

 

хлопнуть/khlopnut

 

 

 

-

پسوندافزایی

31

عمل ساز (یک بار انجام عمل)

топ/ top

 

 

تاپ تاپ صدا کردن پا هنگام حرکت بر سطح زمین، اسم صوت پا هنگام ضربه زدن به چیزی؛

 

топать/ topāt

 

 

топнуть/ topnut

 

 

грох/ grokh

 

صدایی شبیه شترق

 

грохать/ grokhāt

 

грохнуть/ grokhnut

 

грохнуться/ grokhnutcā

پسوندافزایی

8

عمل ساز (یک بار انجام عمل)؛

واژه‌بست غیرمتعدی‌ساز(فعل را از حالت متعدی به لازم تبدیل می‌کند)

скрип/ skrip

اسم صوت کشیدن شیئ سنگین روی سطح، غیژ غیژ

скрипеть/ skripet

поскрипеть/ poskripet

 

поскрипывать/ poskripivāt

پیشوندافزایی؛

پیشوند و پسوندافزایی

81؛

15

شروع عمل، محدودیت زمانی انجام عمل؛

به آرامی صدا دادن، هر از گاهی.

گاهی فعل به جای آنکه مستقیماً از نام‌آوا ساخته ‌شود، از نام‌آواواژۀ اسمی ساخته می‌شود:

 

جدول3- نام‌آواواژه‌های فعلی در زبان روسی

Table 3- Verb-onomatopoeic words in Russian

نام‌آوا

توضیح

نام‌آواواژه‌ی اسمی

اشتقاق سطح یک

نام‌آواواژه‌ی فعلی

اشتقاق سطح دو

اشتقاق سطح سه

روش ساخت

تعداد نمونه‌های مشاهده شده

معنای وند

хо-хо/ kho-kho

اسم صوت خنده بلند، هاه هاه

хохот/ khokhot

хохотать/ khokhotāt

нахохотаться/ nākhokhotātcā

расхохотаться/ rāskhokhotātcā

پسوندافزایی؛

پیشوند و واژه بست افزایی

4

عمل‌ساز؛

کثرت

نتیجۀ بررسی داده‌های مربوط به روش ساخت نام‌آواواژه‌های فعلی در زبان روسی را می‌توان به‌صورت نمودار زیر نشان داد:

 

نمودار 1- روش‌های ساخت نام‌آواواژه‌های فعلی در زبان روسی

Chart 1- Methods of formation of verb-onomatopoeic words in Russian

 

در ساخت فعل از نام‌آواها در زبان فارسی از روش‌های زیر استفاده می‌شود:

 

جدول4- نام‌آواواژه‌های فعلی در زبان فارسی

Table 4- Verb-onomatopoeic words in Persian

نام‌آوا

نام‌آواواژۀ فعلی

روش ساخت

تعداد نمونه‌های مشاهده‌شده

معنای وند

خش

قل

 

خش‌خش کردن

قل قل زدن

 

تکرار و ترکیب

49

انجام عمل

جر

غژ

شیهه

ماق

جر خوردن

غژ کردن

شیهه زدن

ماق کشیدن

ترکیب

39

فرآیند انجام عمل

پت پت

توپ

به پت پت افتادن

به توپ بستن

ترکیب و اشتقاق (پیشوندی)

6

شروع عمل

تپ

ترک

تپیدن

ترکیدن

پسوندافزایی

29

مصدرفعلی ساز

 

داده‌های مربوط به روش ساخت 123 نام‌آواواژۀ فعلی در زبان فارسی را می‌توان در نمودار زیر مشاهده کرد:

 

 

 

 

 

 

 

 

نمودار 2- روش‌های ساخت نام‌آواواژه‌های فعلی در زبان فارسی

Chart 2- Methods of formation of verb-onomatopoeic words in Persian

 

2-1-4. نام‌آواواژه‌های اسمی

ساخت اسم از نام‌آواها در زبان روسی به‌لحاظ روش ساخت تنوع زیادی دارد. در زبان روسی تمامی نام‌آواها می‌توانند در نتیجه فرایند تبدیل در ساختارهای نحوی در نقش اسمی به کار روند؛ اما برخلاف سایر اسامی ساخته‌شده به کمک فرایندهای دیگر، این واژه‌ها مستقلاً به‌صورت اسم در مدخل فرهنگ‌ها درج نمی‌شوند. بیشتر اسامی ساخته‌شده از نام‌آواها از فعل ساخته می‌شوند و اسم عمل هستند. اما مواردی نیز وجود دارد که اسم مستقیماً از نام آوا ساخته می‌شود که عبارت‌اند از:

 

جدول 5- نام‌آواواژه‌های اسمی در زبان روسی

Table 5- Noun-onomatopoeic words in Russian

نام‌آوا

توضیح

نام‌آواواژۀ اسمی

توضیح

روش ساخت

تعداد نمونه‌های مشاهده‌شده

معنای وند

трень-брень/tren-bren

دیرین دیرین، صدای ساز

трень-брень:

Какая ей радость слушать трень-брень.(چقدر از شنیدن دیرین دیرین خوشحال بود)

-

فرایند تبدیل

تمام نام‌آواها

-

хрю/ khrju

اسم صوت خوک

 

хрюшка

 

خوک

 

پسوندافزایی(به پایۀ غیرمکرر)

6

اسم حیوان‌ساز

кря/ krjā

اسم صوت اردک

кряква

اردک

ква/ kvā

 

اسم صوت قورباغه

квакушка/ kvākushkā

قورباغه

мяу/ miāu

اسم صوت گربه

 

Мяукин/Miāukin

 

میائوکین

 

پسوندافزایی(اضافه شدن پسوند به پایۀ غیرمکرر)

4

نسبت به خاندان (نام‌خانوادگی ساز)

хрю/ khrju

 

 

اسم صوت خوک

 

Хрюкин/ Khrjukin

 

خریوکین

га /gā

اسم صوت نوعی اردک به همین نام

 

Гагарин/ Gāgārin

گاگارین

تکرارکامل افزودۀ پایانی

1

го/ go

اسم صوت غاز

гогот/ gogot

فریاد غاز

 

تکرارناقص افزودۀ پایانی

3

سروصدا، صدای بلند

хо/ kho

اسم صوت خنده

хохот/ khokhot

قهقهه

топ/ top

 اسم صوت پا کوفتن

топот/ topot

 

صدای پاکوفتن

پسوندافزایی(اضافه شدن پسوند به پایۀ غیرمکرر)

4

грох/ grokh

اسم صوت حرکت سریع پرسروصدا

грохот/ grokhot

صدای گرومپ، شترق

 

 

در ساخت نام‌آواواژۀ اسمی از فعل از روش‌های زیر استفاده می‌شود:

 

 

جدول6- نام‌آواواژه‌های اسمی در زبان روسی

Table 6- Noun-onomatopoeic words in Russian

نام‌آواواژۀ فعلی

توضیح

نام‌آواواژۀ اسمی

توضیح

روش ساخت

تعداد نمونه‌های مشاهده‌شده

معنای وند

гудеть/ gudet

صدای سوت ممتد دادن نظیر زنگ، بوق یا آژیر؛

гудение/ gudenje

بوق، آژیر، زنگ

پسوندافزایی

43

اسم عمل

клохтать/ klokhtāt

درآوردن نوعی صدای خاص توسط مرغ زمانی که روی تخم نشسته‌ یا با جوجه‌ها می‌گردد

клохтанье/ klokhtānje

 

اسم همان صدا

 

рычать/ richāt

 نعره زدن

рычание/ richānje

نعره

пищать/ pishāt

صدای نازک و بلند دادن مثل وزوز مگس، خس خس موش

пискотня/ piskotnjā

وزوز، خس خس

бахнуть/ bākhnut

تیر/توپ درکردن

бах/ bākh

بوم (صدای توپ جنگی)

پسین‌سازی (اشتقاق معکوس با حذف پسوند)

5

اسم عمل‌ساز

прыгнуть/ prignut

 

پریدن

 

прыг/ prig

 

پرش

визжать/ vizhāt

جیغ زدن

визгун –визгунья/ vizgun-vizguniā

آدم جیغ جیغو (مذکر/مونث)

پسوندافزایی

16

اسم‌فاعل‌ساز

хохотать/ khokhotāt

 

قهقه خندیدن

хохотун-хохотунья/ khokhotun-khokhotuniā

 

آدم خوش‌خنده (مذکر/مونث)

 

نتیجۀ بررسی داده‌های مربوط به روش ساخت 82 نام‌آواواژۀ اسمی در زبان روسی را می‌توان به‌صورت نمودار زیر نشان داد (عدد 90 مربوط به تعداد نام‌آواهای مورد بررسی است که 8 نمونه از آن‌ها وارد فرایندهای اشتقاقی نشده بودند؛ اما در نتیجه فرایند تبدیل می‌توانند در ساخت‌های نحوی در نقش اسمی به کار روند):

 

نمودار 3- روش‌های ساخت نام‌آواواژه‌های اسمی در زبان روسی

Chart 3- Methods of formation of noun-onomatopoeic words in Russian

 

در زبان فارسی در ساخت اسم از نام‌آواها از روش‌های زیر استفاده شده است:

 

جدول7- نام‌آواواژه‌های اسمی در زبان فارسی

Table 7- Noun-onomatopoeic words in Persian

نام‌آوا

نام‌آواواژۀ اسمی

روش ساخت

تعداد نمونه‌های مشاهده‌شده

معنای وند

چک‌چک

هن هن

چکاچک

هن و هن

تکرار کامل افزودۀ میانی؛

8

بیان تنوع و شدت و کثرت و توالی

جلز

 

جلزوولز

تکرار ناقص پسوندی

10

غارغار

بع بع

جیرجیر

فش فش

غارغارک

بعبعی

جیرجیرک

فشفشه

تکرار کامل افزودۀ پایانی

23

اسم با معنای تصغیر و تحقیر؛ تحبیب؛ تضعیف و تدریج؛

شدت و کثرت

لرز

غلت

ترق

لرزه

غلتک

ترقه

پسوندافزایی

21

اسم یا  اسم شئ با معنای مرکزی حالت

تپ، پر، لرز

جر، چک، سر

تپش، پرش، لرزش؛

جراندن،چکاندن،سراندن

پسوندافزایی

24

اسم عمل

 

پف، پلق

پفیدگی، پلقیدگی

پسوندافزایی

3

قابلیت، اسم حالت

تاپ

توپ

توپ

تاپاله

توپچی

توپخانه

پسوندافزایی

4

همانندی

پیشه‌ساز

مکان‌ساز

شرشر

خراش، غرمبه

جِز

ترش

 

 

آب‌شرشر

آسمان‌خراش، آسمان غرمبه

جزجگر

ترشاب

 

ترکیب

10

اسم عمل با با معنای مرکزی حالت؛ اسم حالت

فش

چک

آتشفشان

آبچکان

ترکیب و اشتقاق (پسوندی)

4

اسم با معنای مرکزی فاعلی و حالت

نتیجۀ بررسی داده‌های مربوط به روش ساخت 107 نام‌آواواژۀ اسمی در زبان فارسی را می‌توان به‌صورت نمودار زیر نشان داد:

 

نمودار 4- روش‌های ساخت نام‌آواواژه‌های اسمی در زبان فارسی

Chart 4- Methods of formation of noun-onomatopoeic words in Persian

 

3-1-4. نام‌آواواژه‌های صفتی

در زبان روسی سه دسته صفت کیفی، نسبی و ملکی وجودارد. علاوه‌بر این سه دسته، ساختارهایی به نامِ صفت و قید فعلی نیز وجود دارند که از افعال ساخته می‌شوند. تعداد اندکی از این صفات و قیدهای فعلی به مرور زمان  از طریق فرایند تبدیل وارد جرگۀ صفات و قیدها شده‌اند؛ یعنی در قالب صورت‌هایی که خارج از حوزۀ نحو به‌عنوان صفت و قید هویت مستقلی دارند شناخته می‌شوند. اما بررسی نگارنده نشان می‌دهد هیچ کدام از نام‌آواواژه‌های صفتی و قیدی زبان روسی به صفت و قید تبدیل نشده‌اند؛ بنابراین، آنچه در این بخش بررسی می‌شود صرفاً بررسی ساخت صفات فاعلی‌ای است که از نام‌آواواژه‌های فعلی ساخته شده‌اند و فقط در حوزۀ نحو یعنی ساختار گروه‌های نحوی و جمله نقش دستوری توصیف‌گر اسم را ایفا می‌کنند. صفت فاعلی در زبان روسی همانند سایر افعال غیرنام‌آوا  به‌صورت بالقوه از تمام افعالی که پایۀ نام‌آوا دارند با اضافه شدن پسوندهای صفت فاعلی‌ساز -ущ-/-ющ-/-ащ-/-ящ- ساخته می‌شود:[17]

 

جدول 8- نام‌آواواژه‌های صفتی در زبان روسی

Table 8- Adjective-onomatopoeic words in Russian

نام‌آواواژه‌ی فعلی

توضیح

نام‌آواواژه‌ی صفتی

توضیح

روش ساخت

تعداد نمونه‌های مشاهده شده

معنای وند

кудахтать/ kudākhtat

 

قدقد کردن

 

кудахчущий/ kudākhchushi

 

قدقدکننده

 

پسوندافزایی

تقریباً از تمام نام‌آواهایی که صورت فعلی دارند

صفت فاعلی‌ساز با معنای حالت، فاعل دارای یک ویژگی(مثلاً فاعلی که قارقار می‌کند، می‌غرد،...)

каркать/ kārkāt

قارقار کردن

 

каркающий/ kārkājushi

 

قارقارکننده

 

греметь/ grimit

غریدن

гремящий/ grimjāshi

غرش‌گر

 

صفات ساخته‌شده از نام‌آواهای زبان فارسی برخلاف نمونه‌های مشاهده‌شدۀ زبان روسی به‌صورت مستقل به‌عنوان صفت در فرهنگ‌های واژه‌ها درج شده‌اند. در ساخت صفت از نام‌آواها در زبان فارسی از روش‌های زیر استفاده شده است:

 

جدول 9- نام‌آواواژه‌های صفتی در زبان فارسی

Table 9- Adjective-onomatopoeic words in Persian

نام‌آوا

نام‌آواواژۀ صفتی

روش ساخت

تعداد نمونه‌های مشاهده‌شده

معنای وند

پر، پاش

 

پرنده، پاشنده

 

پسوندافزایی

6

صفت فاعلی‌ساز

 

چک، لرز

چکان، لرزان

پسوندافزایی

10

معنای فاعلی و حالت

پاش، ترش، ترک

پاشیده، ترشیده،ترکیدگی

پسوندافزایی

12

حالت

نق نق، غر غر

نق نقو، غرغرو

تکرارکامل افزودۀ پایانی

10

صفت فاعلی با معنای کثرت و توالی

 

4-1-4. نام‌آواواژه‌های قیدی

قیدهای فاعلی با معنای کلی بیان حالت فاعل در زبان روسی از اکثر نام‌آواواژه‌های فعلی به کمک پسوندهای ‌فاعلی‌ساز -а/-я/-в ساخته می‌شوند. همان طور که در بخش (4-1-3( ذکر شد آنچه در این بخش بررسی می‌شود،  صرفاً بررسی ساخت قیدهای فاعلی‌ است که از نام‌آواواژه‌های فعلی ساخته شده‌اند و فقط در حوزۀ نحو یعنی ساختار گروه‌های نحوی و جمله نقش متمم قیدی را ایفا می‌کنند:

 

جدول10- نام‌آواواژه‌های قیدی در زبان روسی

Table 10- Adverb-onomatopoeic words in Russian

نام‌آواواژه‌ی فعلی

توضیح

نام‌آواواژۀ قیدی

توضیح

روش ساخت

تعداد نمونه‌های مشاهده‌شده

معنای وند

кудахтать/ kudākhtat

каркать/ kārkāt

греметь/ grimit

قدقد کردن

قارقار کردن

غریدن

кудахча/ kudākhchā

каркая/ karkāja

гремя/ grimjā

 

قدقدکنان

قارقارکنان

غران

پسوندافزایی

تقریباً از تمام نام‌آواهایی که صورت فعلی دارند

قیدفاعلی‌ساز، بیان حالت

 

در ساخت قید از نام‌آواها در زبان فارسی از روش‌های زیر استفاده شده است:

 

جدول11- نام‌آواواژه‌های قیدی در زبان فارسی

Table 11- Adverb-onomatopoeic words in Persian

نام‌آوا

نام‌آواواژۀ قیدی

روش ساخت

تعداد نمونه‌های مشاهده‌شده

معنای وند

هرت، تالاپ

غر، لغز

هرتی، تالاپی

غران، لغزان

پسوندافزایی

12

حالت

لرز، غژ

لرزلرزان، غژغژان

تکرارکامل افزودۀ پایانی

2

حالت، توالی و استمرار

شرشر، له له

جیغ

شرشرکنان، له‌له‌زنان

جیغ زنان

ترکیب و اشتقاق (پسوندی)

38

حالت، توالی و استمرار

تحلیل داده‌های فوق نشان می‌دهد در زبان روسی فرایند پسوندافزایی غالب است (60% ، بدون درنظرگرفتن صفت و قید فعلی) و بیشترین نقش را در ساخت نام‌آواواژه‌های همۀ اقسام کلام را به عهده دارد؛ در این زبان پسوندافزایی به نام‌آوای غیرمکرر نسبت به نمونه‌های مورد بررسی زبان فارسی به مراتب کاربرد بیشتری دارد و  فرایندهای تکرارکامل افزودۀ پایانی و تکرارناقص افزودۀ پایانی به‌صورت محدود در ساخت اسم و صفت از نام‌آواها نقش دارند (فقط 1% در زبان روسی و 15.5% در زبان فارسی). فرایند تبدیل و پسین‌سازی[18] (2%) مختص ساخت اسم هستند، هرچند حاصل فرایند تبدیل فقط در حوزۀ نحو کاربرد دارد و پسین‌سازی هم نازایا است؛ با وجود اینکه پیشوندافزایی در کل از فرایندهای غالب در ساخت اسم و صفت و قید در زبان روسی است در اشتقاق واژه‌های جدید از نام‌آواها، این روش (29%) در کنار پیشوندوپسوندافزایی (ترکیب وندی مضاعف)(5%) صرفاً در حوزۀ ساخت افعال دیده می‌شود. در زبان فارسی فرایندهای مرتبط با ترکیب (46%) و پسوندافزایی (38%) جزو فرایندهای غالب هستند و بر خلاف زبان روسی فرایندهای تبدیل، پیشوندافزایی و پسین‌سازی در ساخت نام‌آواواژه‌های فارسی نقشی ندارند. در زبان روسی واژه‌بست‌ها‌ نقش واژه‌سازی (اشتقاقی) دارند و در ساخت نام‌آواواژه‌های فعلی نیز مشارکت داشته‌اند، در حالی ‌که در زبان فارسی واژه‌بست‌های موجود صرفاً در حوزۀ نحو یعنی ساختمان گروه‌های نحوی و جمله شرکت می‌کنند و نقش اشتقاقی ندارند. زبان فارسی در زمینه ساخت صفت و قید به مراتب فعال‌تر از زبان روسی عمل کرده است. اکثر نام‌‌‌آواواژه‌های صفتی فارسی به روش پسوندافزایی (73.5%) و نام‌‌‌آواواژه‌های قیدی به روش ترکیب و اشتقاق پسوندی (73%) ساخته شده‌اند و نام‌‌‌آواواژه‌های صفتی  و قیدی فارسی که گونه‌ای صورت‌ فعلی هستند و صرفاً در حوزۀ نحو مشارکت دارند همگی به روش پسوندافزایی ساخته می‌شوند. در ادامه نمودار کلی مربوط به میزان فراوانی روش‌های ساخت نام‌آواواژه‌های مورد بررسی در دو زبان فارسی و روسی به‌صورت خلاصه نشان داده شده است:

 

 

نمودار 5- روش‌های ساخت نام‌آواواژه‌ها در زبان روسی

Chart 5- Methods of formation of onomatopoeic words in Russian

 

 

نمودار 6- روش‌های ساخت نام‌آواواژه‌ها در زبان فارسی

Chart 6- Methods of formation of onomatopoeic words in Persian

 

2-4. استخراج الگوی ساختِ واژه‌های جدید از نام‌آواها

با بررسی نمونه‌های فوق می‌توان چنین استنباط کرد که در زبان روسی الگوی غالب در روند ساخت نام‌آواواژه‌ها به‌صورت زیر است:

 

نام‌آوا

اسم فاعل

قید فاعلی

فعل

فعل پیشوندی

صفت فاعلی

اسم عمل

 

 

 

 

 

 

شکل1- روند اشتقاق نام‌آواواژه‌ها در زبان روسی

Figure 1- The process of derivation of onomatopoeic words in Russian

 

و فرایند ساخت نام‌آواواژه‌ها از نام‌آواها در زبان فارسی نیز عموماً از الگوی زیر پیروی می‌کند:

 

نام‌آوا

فعل

صفت غیرفعلی

قید

صفت

قید

صفت فاعلی و مفعولی

اسم

 

 

 

 

 

 

شکل2- روند اشتقاق نام‌آواواژه‌ها در زبان فارسی

Figure 2- The process of derivation of onomatopoeic words in Persian

در زبان روسی تعداد نام‌آواواژه‌های فعلی (194) به مراتب بیشتر از نام‌آواواژه‌های اسمی (82) است. دلیل این امر می‌تواند این باشد که روش‌های متنوعی در اشتقاق نام‌آواژه‌های فعلی از نام‌آواها نقش دارند؛ اما فرایند غالب در اسم‌سازی از نام‌آواهای روسی پسوندافزایی (89%) است. نام‌آواواژه‌های اسمی اکثراً از افعال ساخته می‌شوند (79%) و اسم عمل هستند. در زبان فارسی نسبت نام‌آواواژه‌های فعلی به اسمی 123 به 107 است که در قیاس با زبان روسی تفاوت بین میزان آن‌ها به مراتب کمتر است.تنوع روش‌های ساخت در اسم‌سازی بیشتر از فعل‌سازی از نام‎‌آواهاست. اسم و فعل غالباً به‌صورت مستقیم از نام‌آوا ساخته می‌شوند. صفت و قید نیز می‌توانند هم مستقیماً از خود نام‎‌آوا ساخته شوند و هم از نام‌آواواژه‌های فعلی  و اسمی.

 

3-4. تحلیل معنایی نام‌آواواژه‌ها در زبان روسی و فارسی

بررسی معانی اضافه‌شده به نام‌آواواژه‌های مورد بررسی نشان می‌دهد گوناگونی معنایی بیان‌شده در روش‌های واژه‌سازی زبان فارسی به دلیل تنوع پسوندها و به‌ویژه نقش فعال فرایند تکرار به مراتب بیشتر از زبان روسی است. اکثر پسوندهای به‌کاررفتۀ زبان روسی صرفاً نقش مقوله‌ساز دارند (اسم‌ساز، صفت‌ساز، قیدساز، فعل‌ساز). در نام‌آواواژه‌های فعلی تنها معنای منحصربه‌فرد غیردستوری معنای کثرت است که نه از طریق تکرار، بلکه از طریق ترکیب وندی مضاعف (рас-...-ся, на-.....-ся) بیان می‌شود و پیشوندهای по- و за- نیز همان‌گونه که با وارد شدن به ساختار سایر افعال معنای شروع عمل را می‌دهند در ساختار نام‌آواواژه‌های فعلی نیز همین معنا را اضافه می‌کنند و در این حالت با صورت‌های فارسی نظیر «به پت پت افتادن» مشابهت معنایی دارند. فرایندهای به‌کاررفته در ساخت نام‌آواواژه‌های فعلی فارسی نیز صرفاً نقش مقوله‌ساز دارند و بیانگر انجام عمل هستند. گوناگونی معنایی در ساخت نام‌آواواژه‌های اسمی زبان فارسی بیشتر تجلی داشته است و معانی‌ نظیر کثرت، تنوع، توالی، شدت، تضغیر، تحبیب و اسم عمل با معنای مرکزی حالت به معنای اولیه و مقوله‌ای نام‌آواواژه اضافه شده است که به نظر می‌رسد دلیل این امر کاربرد فرایند تکرار باشد. در زبان روسی  هم گوناگونی معنایی در نام‌آواواژه‌های اسمی بیشترین تنوع را دارد؛ اما این تنوع در مقایسه با زبان فارسی کمتر است. در زبان روسی اگر اسم مستقیماً از نام‌آوا ساخته شود یا اسم حیوان، یا نام خانوادگی یا اسم با معنای کلی سروصدا است. اسم‌های ساخته‌شده از نام‌آواواژه‌های فعلی که تعدادشان به مراتب بیشتر است (79%) فقط معنای اسم عمل دارند. پسوندهای سازندۀ نام‌آواواژه‌های صفتی و قیدی در زبان روسی صرفاً معنای مرکزی حالت را بیان می‌کنند؛ اما در نمونه‌های مورد بررسی زبان فارسی باز هم به دلیل مشارکت فعال فرایند تکرار و ترکیب علاوه‌بر معنای مرکزی حالت معانی کثرت، توالی، قابلیت و استمرار نیز بیان می‌شود.

 

  1. نتیجه‌گیری

مقایسۀ ساخت نام‌آواواژه‌ها در زبان‌های فارسی و روسی و استخراج فرایندهای واژه‌سازی به‌کاررفته و مشخص کردن الگوهای حاکم بر ساخت نام‌آواواژه‌ها در این دو زبان نشان داد که تفاوت رده‌شناختی این دو زبان در انتخاب روش‌های ساخت نام‌آواواژه‌ها انعکاس داشته است. زبان روسی با ساختار تصریفی خود گرایش بیشتری به پسوندافزایی نشان داده است و نقش فعال فرایند ترکیب در زبان فارسی نیز به ‌دلیل ساختار تحلیلی آن است. البته ازآنجا که به گفتۀ شقاقی( 1387: 85) زبان فارسی هم زبانی پسوندی است، پسوندافزایی برای ساخت نام‌آواواژه‌های زبان فارسی در ردۀ دوم پس از فرایندهای مرتبط با ترکیب قرار دارد. اما ترکیب یا فرایندهای مرتبط با آن در ساخت نام‌آواواژه‌ها در زبان روسی هیچ نقشی نداشته‌اند. تصریفی بودن زبان روسی در ساخت افعال به‌صورت مستقیم از نام‌آواها نمود ویژه‌ای داشته ‌است. همچنین، این پژوهش نشان داد که روند یکسانی بر الگوهای ساخت نام‌آواواژه‌ها در این دو زبان حاکم نیست؛ در زبان روسی سطح یک اشتقاق به افعال تعلق دارد و 79% نام‌آواواژه‌های اسمی از افعال ساخته می‌شوند؛ اما در زبان فارسی اشتقاق سطح یک به نسبت بسیار نزدیک به فعل و سپس اسم تعلق دارد و اسامی مستقیماً از نام‌آواها ساخته می‌شوند. ساخت صفت و قید (صفت و قید فعلی) در زبان روسی فقط از افعال انجام می‌شود؛ اما در زبان فارسی آن‌ها نیز مستقیماً از نام‌آواها ساخته می‌شوند. بررسی معانی اضافه‌شده به نام‌آواواژه‌های مورد بررسی نیز نشان داد گوناگونی معنایی بیان‌شده در روش‌های واژه‌سازی زبان فارسی به دلیل تنوع پسوندها و نقش فعال فرایند تکرار به مراتب بیشتر از زبان روسی است و اکثر پسوندهای به‌کاررفتۀ زبان روسی (پسوندافزایی به‌عنوان فرایند غالب ) صرفاً نقش مقوله‌ساز داشته‌اند.

 

[1] onomatopoeic words

[2] производящая основа- underlying stem

[3] Ахманова O. C.

[4] звукообраз- iconicity

[5] Аксаков К.С.

[6] Овсянико-Куликовский Д.Н.

[7] nominative

[8] Абакумов С. И

[9] Сидоров В. Н.

[10]  междометие-interjection

[11] Виноградов

[12]  полноценный

[13] intensity

[14] duration

[15] lexicalization

[16]  شقاقی از این فرایند به‌عنوان اشتقاق پایگانی نام می‌برد (شقاقی، 1387: 86).

[17]  نمودار فراوانی مربوط به صفت و قید به دلیل اینکه این ساخت‌ها از تمام افعال زبان روسی ساخته می‌شوند، ارائه نشده است.

[18] безаффиксный - Back Formation / Disaffixation

اعتباری، زهرا. (1397). تحلیل ساختاری و معنایی نام‌آواهای زبان گیلکی در مقایسه با زبان فارسی. فصلنامۀ ادبیات و زبان‌های محلی ایران زمین 20، 1-24.
داوری اردکانی، نگار و مغانی، حسین. (1394). تحلیل نام‌آواهای رایج در گویش دشتستانی: رویکردی ساختاری و معنایی. زبان‌پژوهی 15، 83-105.
دبیرمقدم، محمد و ملکی، سیما. (1395). تحلیل صوری و معنایی فرایند تکرار کامل در زبان فارسی. مجلۀ زبان‌شناسی و گویش‌های خراسان 14، 1-23.
رضایتی کیشه خاله، محرم و سلطانی، بهروز. (1394). بررسی ساخت‌واژه‌ای، دستوری و معنایی فرایند تکرار در زبان فارسی.  جستارهای ادبی 189، 81-112.
شقاقی، ویدا. (1387). مبانی صرف. تهران: سمت.
فرشیدورد، خسرو. (1386). فرهنگ پیشوندها و پسوندهای زبان فارسی همراه گفتارهایی درباره‌ی دستور زبان فارسی. تهران:  زوار.
کشانی، خسرو. (1371). اشتقاق پسوندی در زبان فارسی امروز. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
محمدی، علی و نقشبندی، عبدالستار. (1394). تحلیل و بررسی نام‌آواها در زبان کردی و پژوهشی در مصداق‌های کردی و فارسی آن. پژوهش‌های زبان‌شناسی تطبیقی 9، 243-256.
محیی الدین قمشه‌ای، غلامرضا. (1390). تصویرگونگی در ساخت‌های آوایی، صرفی و نحوی زبان فارسی. رساله دکتری، دانشگاه علامه طباطبایی.
نشاط، محمود. (1356). اسم صوت و کاربرد آن در زبان فارسی. مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران 97 و 98، 283-298.
نیکوبخت، ناصر. (1383). صوت‌آواها و نظریۀ منشأ زبان. پژوهش‌های ادبی 3، 115-132.
وحیدیان کامیار، تقی. (1375). فرهنگ نام‌آوایی فارسی. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
 
References
Алиева, В. Н. (2014). Звукоподражания современного русского языка как развивающийся разряд слов. Ученые записки Таврического национального университета им. В.И. Вернадского. Серия «Филология. Социальные коммуникации» 27(66), 26-33.
Алиева, В. Н. (2016). Словообразование имён существительных от звукоподражательных слов в русском и кумыкском языках. Языкознание 2(56), 37-40.
Алиева, В. Н. (2018). Звукоподражения в контексте проблемы связи звука и значения. Мир науки, Культуры, Образования 5(72), 526-529.
Ахманова, О. С. (1966). Словарь лингвистических терминов. Москва. Советская Энциклопедия.
Воронин, С. В. (1990). Фоносемантические идеи в зарубежном языкознании. Ленинград. ЛГУ.
Дудников, А. В. (1990). Современный русский язык: учебник. Москва. Высшая школа.
Евгеньева, А. П. (1981-1984). Словарь русского языка в 4 томах. Москва. Русский язык.
Мехраби Кесарь. K. (2015). Сопоставительный анализ междометий и звукоподражаний в русском и персидском языках. Вестник РУДН. Серия Теория языка. Семиотика. Семантика 3, 172-182.
Пешковский, А. М. (1956). Русский синтаксис в научном освещении. Москва. Государственное учебно-педагогическое издательство министерства просвещения РСФСР.
Сиями, Х. (2018). Сопоставительный анализ лексикографической фиксации и фонетических особенностей звукоподражательных слов в русском и иранском языках. Образование и наука в россии и за рубежом. Московский двор 9(44), 221-227.
Сиями, Х., Изанлу Х., Джунбахш И. (2020). Сопоставительный анализ лексикографической фиксации и фонетических особенностей звукоподражательных слов неодушевленных предметов и явлений природы в русском и иранском языках. Педагогический журнал 10, 651-657.
Тихонов, А. Н. (1981). Междометия и звукоподражания - слова? . Русская речь 5, 72-76.
Тихонов, А. Н.(1985). Словообразовательный словарь русского языка. Москва. Русский язык.
Тишина, Е. В.(2010). Русская ономатопея: диахронный и синхронный аспекты изучения. Автореф. дис.... канд. филол. наук. Волгоград.
Третьякова, В. П. (1985). Звукоподражательные глаголы в русском языке. Автореф. дис.... канд. филол. наук. Москва.
Ушаков Д, Н. (1935-1940). Толковый словарь русского языка в 4-х томах. Москва. Советская энциклопедия.
Шанский.  Н. М. , Тихонов А.Н. (1987). Современный русский язык в трех частях. - Часть 2. Москва. Просвещение.
Шанский, Н. М.(1981). Современный русский язык. - Часть 2. Москва. Высшая школа.
Akhmanova, O.S. (1966). Dictionary of linguistic terms. Moscow: Soviet Encyclopedia. (In Russian)
Alieva, V. N. (2018). Onomatopoeia in the context of the problem of the connection between sound and meaning. The world of science, culture and education 5(72), 526-529. [In Russian]
Aliyeva, V. N. (2014). Onomatopoeia modern russian language as an evolving range of words. Scientifi c Notes of Taurida V. I. Vernadsky National University. – Series: Philology. Socialcommunications 27(66), 26-33. [In Russian]
Aliyeva, V. N. (2016). Noun formation from the onomatopoeic words in Russian and Kumyk languages. Linguistics 2(56), 37-40. [In Russian]
Dabirmoghaddam, M. & Maleki, S. (2016). Formal and semantic analysis of total reduplication in Persian. Journal of Linguistics and Khorasan Dialects 8(14), 1-23. [In Persian]
Davari Ardakani, N. & Moghani, H. (2015). An analysis of onomatopoeic words in Dashtestani dialect: Structural and semantic approaches. Journal of Language Research (Zabanpazhuhi)10(15), 83-105. [In Persian]
Dudnikov, A.V. (1990). Modern Russian language: Textbook. Moscow: Vysshaya shkola. [In Russian]
Etebari, Z. (2018). Structural and semantic analyses of onomatopoeic words in Gilaki in comparison with Persian language. Journal of Iranian Regional Languages and Literature 8(2), 1-24. [In Persian]
Evgenyeva, A. P. (1981-1984). Dictionary of the Russian language in 4 volumes. Moscow: Russian language Publication. [In Russian]
Farshidvard, Kh. (2007). Dictionary of prefixes and suffixes of Persian language with speeches about Persian grammar. Tehran: Zavar. [In Persian]
Kashani, Kh. (1992). Suffixal Derivatives in today's Persian language. Tehran: Academic Publishing Center. (In Persian)
Mehrabi, Q. (2015). Comparative analysis of interjections and onomatopoeia in Russian and Persian. Bulletin of RUDN University. Series Theory of language. Semiotics. Semantics 3, 172-182. [In Russian]
Mohammadi, A. & Naghshbandi, A. (2015). Analysis and examination of onomatopoeia as well as an investigation into its Kurdish instances. Journal of comparative linguistic research 5(9), 243-256. [In Persian]
Mohiuddin Qomshaei, Gh. (2011). Iconicity in the phonetic, morphological and syntactic constructions of the Persian language. PhD thesis, Allameh Tabatabai University. [In Persian]
Neshat, M. (1977). Onomatopoeia and its use in Persian language. Journal of Faculty of Literature and Human Sciences, University of Tehran 97 & 98, 283-298. [In Persian]
Nikoubakht, N. (2004). Onomatopoeia and the theory of the origin of language. Literary Research 1(3), 115-132. [In Persian]
Peshkovsky A. M. (1956). Russian syntax in scientific coverage. Moscow: State Educational and Pedagogical Publishing House of the Ministry of Education of the RSFSR. [In Russian]
Rezayati Kishekhaleh, M. & Soltani, B. (2015). A study on the reduplication process in Persian language from vocabulary building, grammar and semantics points of view. Journal of Literary Studies 48(2), 81-112. [In Persian]
Shaghaghi, V. (2008). An introduction to morphology. Tehran: Samt. [In Persian]
Shansky, N. M. & Tikhonov, A. N. (1987). Modern Russian language in three parts. - Part 2. Moscow: Prosveshcheniye. [In Russian]
Shansky, N. M. (1981). Modern Russian language. - Part 2. Moscow: Vysshaya shkola. [In Russian]
Siyami, Kh. (2018). Comparative analysis of the lexicographic fixation and phonetic features of onomatopoeic words in Russian and Iranian languages. Education and science in Russia and abroad. Moskovskiy dvor 9(44), 221-227. [In Russian]
Siyami, Kh., Izanlu, H. & Junbakhsh, I. (2020). Comparative analysis of the lexicographic fixation and phonetic features of onomatopoeic words of inanimate objects and natural phenomena in Russian and Persian languages. Pedagogical journal 10, 651-657. [In Russian]
Tikhonov, A. N. (1981). Interjections and onomatopoeia - words? Russian speech 5, 72-76. [In Russian]
Tikhonov, A. N. (1985). Word-formation dictionary of Russian. Moscow: Russian language. [In Russian]
Tishina, E. V. (2010). Russian onomatopoeia: diachronic and synchronous aspects of study. Abstract dissertations candidate of philological sciences. Volgograd: Volgograd State Pedagogical University. [In Russian]
Tretyakova, V. P. (1985). Onomatopoeic verbs in Russian. Abstract dissertations candidate of philological sciences. Moscow: Volgograd State Pedagogical University. [In Russian]
Ushakov, D. N. (1935-1940). The explanatory dictionary of the Russian language in 4 volumes. Moscow: Soviet encyclopedia. [In Russian]
Vahidian Kamyar, T. (1996). Persian onomatopoeic words dictionary. Mashhad: Ferdowsi University of Mashhad. [In Persian]
Voronin, S. V. (1990). Phonosemantic ideas in foreign linguistics. Leningrad: Leningrad State University. [In Russian]