Persian two-constituent exocentric non-verbal compound nouns: A constructional account

Document Type : Research Paper

Authors

1 M.A. in General Linguistics, Faculty of Literature, Alzahra University, Tehran, Iran

2 Assistant professor, Department of Linguistics, Faculty of Literature, Alzahra University, Tehran, Iran

Abstract

Abstract
Compounding is one of the most productive word-formation processes through which new words are formed. Concerning the semantic headedness, compounds are divided into endocentric compounds and exocentric compounds. This article examines Persian exocentric non-verbal compound nouns based on construction morphology theory (Booij, 2010) and explores the semantic relations in constructional schemas based on the semantic relations models of Jackendoff (2010) and Girju et al. (2005). The data is comprised of nearly 450 words and have been collected from Farhang Moɑser: Contemporary Persian Dictionary (1381) as well as media and daily conversations. According to the data, there were 9 semantic relations between the semantic head and the inner constituents of the noun compounds. Besides, there were 11 semantic relations between the inner constituents. Based on the derived constructional schemas, it was found that patterns produce the nouns of "instrument, plant, animal, location, food, part of something, job, profession, social status, job hierarchy, disease, material, sign, rhythm of a music/poem, geometric shape, object, prayer, game"..
Keywords: Booij’s Construction Morphology, Constructional Schemas, Exocentric Non-verbal Compound Noun, Semantic Relations
 
Introduction
Compounding is one of the most productive word-formation processes which has been studied through different approaches. This explains why there are various definitions of compounding and compounds introduced in the literature. Compounds are made of at least two lexeme words (Booij, 2005). Compound nouns fall into two classes: endocentric compounds and exocentric compounds. Exocentric compounds lack head words. A few researches have been conducted on exocentric compounds, especially non-verbal ones in Persian language. This study seeks to analyze two-constituent exocentric non-verbal compound nouns using Construction Morphology Theory (Booij, 2010). This approach defines a morphological constituent by its form and meaning; therefore, it makes it possible to introduce regular patterns that produce these kinds of words and determine schemas to use them for making new nouns. Applying semantic relations into the schemas and defining semantic heads help us into more accurate and generalized patterns. The framework of Semantic Functions (Jackendoff, 2010) and Semantic Relations (Girju et al., 2005) are applied to extract the semantic relations.
 
Materials and methods
This study is based on a descriptive-analytical method and Construction Morphology Theory (Booij, 2010). The database included approximately 450 two-constituent exocentric non-verbal compound nouns collected from main entries and sub-entries of Farhang Moɑser: Contemporary Persian Dictionary (1381). In addition, words were randomly collected from media, daily conversations and using the internet search engines. According to the applied theoretical framework, Booij (2005) maintains that a compound is a noun which is comprised of at least two lexemes, with no functional morpheme. Therefore, we refused to include compound nouns with grammatical lexemes. The data were analyzed in two phases. Firstly, the words were categorized concerning the semantic relations between the semantic head and inner constituents. Secondly, semantic relation types were investigated and a specific schema was presented for each group. The data were then classified according to semantic heads and schemas in order to present patterns for new word formation.
 
Discussion and conclusions
The analysis of the two-constituent exocentric non-verbal compound nouns in Construction Morphology Theory (Booij, 2010) suggested 9 semantic relations between the semantic head and the inner constituents of the noun compounds. These semantic relations included “HAVING, PART-WHOLE, CAUSE, PLACE, TIME, ARGUMENT SCHEMA, PROTECTION, PURPOSE and SIMILARITY”. Besides, 11 semantic relations between the inner constituents were recognized, including “HAVING, PART-WHOLE, PLACE, TIME, ARGUMENT SCHEMA, PROTECTION, PURPOSE, ATTRIBUTE-HOLDER, SIMILARITY, MEASURE and TOPIC”. Based on the derived constructional schemas, 19 patterns were introduced to produce the nouns of "instrument, plant, animal, location, food, part of sth, job, profession, social status, job hierarchy, disease, material, sign, rhythm of a music/poem, geometric shape, object, prayer, game".
According to Construction Morphology, (2010) it is the construction that specifies semantic heads and semantic relations between the semantic head and inner constituents not the compound constituents. Booij (2010, 36-38) believes that the semantics of exocentric compounds is a holistic property, like the »agent/instrument« sense in the French word “coupe-onge” meaning “nail clipper”. Besides, the results revealed that a continuum of abstraction can be assumed for the schemas dominating exocentric nonverbal noun compounds. General schemas, in which both slots are empty, have the highest degree of abstractions. If one slot is filled, the schema is known as partially-lexically-filled schemas and has lower degree of abstraction.
Among datas, there were some cases in which a schema can produce a word with seemingly two different meanings like «گوش فیل» (/guʃfil/) generated by the general schema »[[X]Ni [Y]Nj]Nk ↔   [ENTITY SIMILAR to parti of animalj] «refering to  a plant and  a pastry. In these cases, it was assumed that the general schema was divided into two subschemas. We also came to cases where words apparently similar to each other were produced by different schemas. According to Rainer (2005) these similar words with different meanings should be called homonyms. It is worth noting that according to Booij (2010) , these words are not subject to constructional polysemy.
The derived data were then classified according to semantic heads and schemas in order to present patterns for new word formation. Moreover, the conclusions are helpful to determine the definitions of words and semantic domains in lexicography. The following table presents some sample schemas, derived from the database to make animal names. By paring form and meaning in constructions, Construction Morphology helps to investigate compound nouns in terms of both structure and meaning, and not just structure or meaning.
 
Schemas of naming animals




Schemas


example




[[X]Numi [pɑ]N]Nk ↔ [ANIMAL HAVING legs with AMOUNTi]k


هزارپا (/hezɑrpɑ/)




[[X]Ai [Y]Nj]Nk ↔ [ANIMAL HAVING thingj with PROPERTYi]k


سیاه‌گوش (siyɑhguʃ/)




[[X]Ni [sorx]A]Nk [ANIMAL HAVING parti of body with (RED) PROPERTY]k


سینه‌سرخ (/sinesorx/)




[[X]Ni [Y]Nj]Nk ↔ [ANIMAL HAVING partj of body SIMILAR to thingi]k


آلوسر (/ɑlusar/)




[[X]Ni [Y]Nj]Nk ↔ [ANIMAL HAVING thingi in LOCATIONj]k


خارتن (/xɑrtan/)




[[xar]N [Y]Ni]Nk ↔ [ANIMAL HAVING parti of body with (BIG) PROPERTY]k


خرگوش (xarguʃ/)




 

Keywords

Main Subjects


  1. مقدمه

فرایند ترکیب به‌عنوان یکی از زایاترین فرایندهای ساخت واژه، در قالب رویکردهای مختلف بررسی شده است و بر همین اساس تعاریف مختلفی از فرایند ترکیب و کلمات مرکب ارائه شده است. برخی از جمله فاب[1] (1998) و آدامز[2] (1973) معتقدند واژه‌های مرکب متشکل از بیش از دو کلمه هستند. برخی دیگر از جمله کارسترز مک‌کارتی[3] (2002) و پلاگ[4] (2003) ریشه[5] را عنصر اصلی موجود در فرایند ترکیب می‌دانند. از سوی دیگر کاتامبا[6] (1993) واژۀ مرکب را حاصل از تجمیع دو پایه[7] می‌داند که هر دو باید واژه و یا دست کم تکواژهای ریشه باشند. به عقیدۀ شقاقی (1386)، کلمات مرکب می­توانند شامل واژه‌های ساده، پیچیده، تکواژهای آزاد و وابستۀ واژگانی و تکواژ‌های آزاد دستوری باشند. در کنار تعاریف متعدد واژه‌های مرکب، با توجه به وجود و یا نبود هسته، بسیاری از زبان‌شناسان از جمله بلومفیلد[8] (1933)، هسپلمث[9] (2002)، بیستو[10] و اسکالیس ((2005 و بوی[11] (2005)  بر وجود واژه‌های مرکب درون‌مرکز و برون‌مرکز اتفاق نظر دارند. اگر هسته، که عنصری است که ویژگی‌های معنایی و نحوی واژۀ مرکب را تعیین می‌کند، در درون واژۀ مرکب یافت شود واژۀ مدنظر درون‌مرکز است و اگر چنین نباشد واژۀ مرکب، برون‌مرکز خواهد بود( Katamba, 1993 ; Castairs-McCarthy, 2002; Bauer, 2003; Booij 2005). میزان توجه متخصصان حوزه صرف به کلمات مرکب برون‌مرکز متفاوت بوده است. گروهی مانند بائر[12] و رنوف[13] (2001) معتقدند برون‌مرکزی پدیده‌ای حاشیه‌ای و نشان‌دار محسوب می‌شود؛ برخی آن را رایج می‌دانند و معتقدند برون‌مرکزی به طور عمده در تمامی زبان‌ها وجود دارد اما میزان آن متفاوت است (( Scalise et al., 2009 ; Booij, 2010.

  1. پیشینۀ پژوهش

واژه‌های مرکب برون‌مرکز یکی از انواع ساخت‌های زبانی هستند که اغلب در خصوص آنها اتفاق نظر وجود ندارد. در این بخش، ابتدا به مرور برخی از مطالعات مرتبط با واژه‌های مرکب برون‌مرکز زبان فارسی و آن‌گاه در سایر زبان‌ها می‌پردازیم.

تا کنون پژوهش‌هایی در مورد واژه‌های مرکب برون‌مرکز زبان فارسی در رویکردهای مختلف انجام شده است. طباطبایی (1383) در مقالۀ خود تحلیلی از ساختمان واژه‌های مرکب برون‌مرکز را ارائه می‌دهد. سبزواری (1391) و طاهری اسکویی و همکاران (1395) رابطه‌های معنایی موجود در میان اجزای اسم‌های مرکب برون‌مرکز را از منظر دسته‌بندی رابطه‌های معنایی گیرجو و همکاران (2005) مورد مطالعه قرار می‌دهند. کریمی‌دوستان و وحید (1392) از منظر معنی‌شناسی مفهومی به تحلیل معنایی کلمات مرکب «اسم-اسم» می‌پردازند. رفیعی (1391) از اولین کسانی است که در مقالۀ خود به معرفی رویکرد صرف ساخت‌محور و تحلیل فرایندهای واژه‌سازی در زبان فارسی از این منظر پرداخته است و کارآمدی آن را توجیه می‌کند. ارکان و صفری (2017) عنوان می‌کنند که در طرحوارۀ واژه‌های مرکب برون‌مرکز، ساخت در تعیین معنا و مقولۀ این واژه‌ها از اهمیت برخوردار است. ایمانی و همکاران (1397) و ایمانی و رفیعی (1398) به بررسی تنوعات معنایی واژه‌های مرکب دارای ساخت [دل-X] و [سر-X] می‌پردازند و این تنوعات معنایی را حاصل از چندمعنایی ساختی[17] می‌دانند. به عقیدۀ این پژوهشگران، دانش دایره‌المعارفی و سازوکارهای مفهومی چون مجاز نیز بر تنوعات معنایی و درک مفهوم این ترکیب‌ها مؤثرند. عظیم‌دخت و همکاران (1397) و عظیم‌دخت و رفیعی (1398) از طریق مطالعۀ درزمانی و همزمانی به مطالعۀ تنوعات معنایی واژ‌ه‌های مرکب حاصل از ساخت [X- ستاک حال یاب] و  [X- ستاک حال پز] می‌پردازند و پس از تعیین طرحواره‌های صفت‌ساز و اسم‌ساز، مقوله‌های معنایی آن‌ها را معرفی می‌کنند. اسدی (1399) با مطالعۀ ترکیب‌های برون‌مرکز سه‌جزئی، 10 رابطۀ معنایی را معرفی می‌کند و اظهار می‌کند که میان صورت و معنای این واژه‌ها تناظر وجود ندارد و علت آن را روابط معنایی متفاوت طرحواره‌ها می‌داند. سایر پژوهشگرانی که به مطالعۀ ترکیب در چارچوب صرف ساخت‌محور پرداخته‌اند عبارتند از: بامشادی (1398)، شاهوردی (1398)، بامشادی و انصاریان (1399)، رزم‌دیده و خیرمند (1399) و بهرامی و یزدانی مقدم (1400) .

یکی از افرادی که به بررسی واژه‌های مرکب برون‌مرکز در زبان انگلیسی می‌پردازد بنسز[18] ((2004 است. به عقیدۀ وی به لحاظ معنایی کلمات‌ مرکب درون‌مرکز و برون‌مرکز به یک میزان قابل‌تحلیل هستند و تنها میزان خلاقیت در فرایند واژه‌سازی را عامل تفاوت این دو نوع کلمه می‌داند. بائر ((2008 واژه‌های مرکب برون‌مرکز را در طبقه‌های بهووریهی[19]، ترکیبی[20]، هم‌پایه[21]، انتقالی[22]، استعاری[23] و واژگانی‌شده[24] جای می‌دهد. اسکالیس و همکاران (2009) سه نوع هستۀ مقوله‌ای، صرفی و معنایی را معرفی می‌کنند که از یکدیگر مستقل هستند و با توجه به وجود یا نبود این سه نوع هسته، سه نوع برون‌مرکزی نیز وجود دارد. نایا[25] (2015) معتقد است که واژه‌های مرکب‌ به اصطلاح برون‌مرکز، دارای ساخت درون‌مرکز هستند. علاوه بر این پژوهش‌ها، مطالعاتی در رویکرد صرف ساخت‌محور نیز صورت گرفته است. ماسینی[26] و فابرگاس[27] (2016) مفهوم هسته­داری را در صرف ساخت‌محور مفهومی ساختاری بر‌نمی‌شمارند و آن را تنها مختص به جزئی از یک واحد واژگانی یا نحوی نمی‌دانند بلکه معتقدند مشخصه‌های مشترک دو جزء مختلف نیز در تفسیر ترکیب نقش مهمی دارند. به عقیدۀ اَپا[28] و همکاران (2017)، مقولۀ کل اسم‌های مرکب ترکیبی برون‌مرکز «اسم-فعل» در زبان آکان از اجزای ترکیب حاصل نمی‌شود بلکه آن را ویژگی یک ساخت می­دانند. آرکودیا[29] و باشانو[30] (2018) با بررسی واژه‌سازی در زبان چینی در رویکرد صرف ساخت‌محور واژه‌های مرکب را در 3 گروه وابسته، اسنادی و هم‌پایه جای می‌دهند که هر یک می‌توانند درون‌مرکز یا برون‌مرکز باشند و برای هر یک طرحواره‌ای تعیین می‌کنند. این پژوهشگران با اشاره به وجود اصطلاح‌های ساختی، بر وجود پیوستاری میان اشتقاق و ترکیب تأکید می‌کنند. پارک[31] (2019) بر اساس میزان به ارث رسیدن ویژگی‌های پیش‌فرض، 4 زیرطرحواره برای صفت‌های مرکب بهووریهی انگلیسی کهن معرفی می‌کندکه در یک زیرطرحواره تمامی ویژگی‌های پیش فرض، در دو زیرطرحوارۀ دیگر نیمی از این ویژگی‌ها و در دیگری هیچ یک از آن‌ها به ارث نمی‌رسد. به باور اَپا و لاور[32] (2020)، معانی برون‌مرکزها را نمی‌توان از ویژگی‌های معنایی و روابط کاربردشناختی پنهان بین اجزای آن‌ها به دست آورد بلکه ویژگی‌های کلی ساخت و ابزارهای مفهومی چون مجاز و استعاره در درک مفهوم آن‌ها دخیل است.

با توجه به مطالب فوق، مطالعات اندکی در مورد واژه‌های مرکب برون‌مرکز به خصوص در زبان فارسی انجام گرفته است. رویکرد صرف ساخت‌محور با در کنار هم قرار دادن صورت و معنا بستر جدیدی را برای بررسی واژه های مرکب فراهم کرده است. نگارندگان در این پژوهش به دنبال بررسی اسم‌های مرکب برون‌مرکز زبان فارسی در چارچوب صرف ساخت‌محور هستند.

 

  1. روش‌شناسی پژوهش
  2. چارچوب نظری

در این بخش ابتدا فرایند ترکیب از دیدگاه بوی (2005) تعریف خواهد شد و آن‌گاه به معرفی صرف ساخت‌محور بوی (2010) می‌پردازیم. در پایان، انگاره‌های روابط معنایی در کلمات مرکب، مطرح‌شده توسط جکندوف (2010) و گیرجو و همکاران (2005) معرفی خواهند شد که در استخراج طرحواره‌های اسم‌های برون‌مرکز مبنای نظری این پژوهش قرار خواهد گرفت.

 

  • ترکیب

در بسیاری از زبان‌ها، فرایند ترکیب پرکاربردترین فرایند واژه‌سازی برای تولید کلمات جدید است (Booij, 2005). در این فرایند برای تولید واژه‌های بزرگ‌تر حداقل دو قاموس‌واژه به هم می‌پیوندند. طبق باور بوی، تفاوت میان فرایند ترکیب و اشتقاق، ماهیت عناصر به کار رفته در آن‌ها است به این صورت که برخلاف واژه‌های مشتق همۀ اجزای ترکیب، قاموس‌واژه هستند و تکواژهای غیرواژگانی مانند وندها در آن‌ حضور ندارند (Booij, 2005: 85). به اعتقاد بوی هسته، ویژگی‌های معنایی، تصریفی و نحوی را با خود به همراه دارد و به کل واژۀ مرکب انتقال می‌دهد. بر حسب وجود و یا نبود هسته واژه‌های مرکب به دو گروه درون‌مرکز و برون‌مرکز تقسیم می‌شوند. اگر درون کلمۀ مرکب هسته‌ای یافت نشود آن‌گاه با واژۀ مرکب برون‌مرکز مواجه خواهیم بود. به عنوان نمونه، واژۀ مرکب «porta- lettre» به معنای «نامه‌رسان» در زبان ایتالیایی با هیچ یک از اجزای خود شمولیت معنایی ندارد. به عبارت دیگر این کلمه بر نوعی نامه و یا عمل رساندن دلالت ندارد و معنای کنشگری از هیچ یک از اجزای موجود در این واژه حاصل نشده است. همچنین از منظر ویژگی‌های تصریفی «lettre» اسم جمع است در حالی که کل کلمۀ مرکب به لحاظ شمار خنثی است و می‌تواند به صورت مفرد یا جمع به‌کار رود. از سوی دیگر عنصر سمت راست یعنی «lettre» هستۀ نحوی نیز نمی‌تواند باشد. چنین کلمه‌ای را می‌توان نمونۀ بارزی از کلمات برون‌مرکز دانست (Booij, 2005: 79 & 80)[33].

 

  • صرف ساخت‌محور

در نظریۀ صرف ساخت‌محور بوی (2010)، ساخت[34] که شامل جفت صورت و معنا است، به عنوان واحد سازندۀ زبان تلقی می‌شود. وجود این مفهوم باعث شده است تا این نظریه به عنوان رویکردی محصول‌محور یا خروجی‌محور، قواعد واژه‌سازی را کنار ‌بزند و برون‌داد یا محصول فرایند‌ها که در قالب طرحواره و ساخت نمایش داده می‌شوند، مورد توجه قرارگیرد. همان طور که در شکل (1) نشان داده شده است، صورت یک ساخت شامل اطلاعات واجی، ساختواژی و نحوی است. از طرف دیگر، بخش معنا اطلاعات معنایی، کاربردی و گفتمانی را د‌ر‌بر‌می‌گیرد. در نهایت تمامی بخش‌ها به یکدیگر مرتبط هستند (Booij, 2016: 427).

 

 

شکل 1- ساختار صورت و معنای ساخت (Booij, 2016: 427)

Figure 1- The form and meaning structure of the construction (Booij, 2016: 427)

از آنجا که در نظریۀ صرف ساخت‌محور، واژه کوچک‌ترین واحد زبانی به شمار می‌آید، این نظریه رویکردی واژه‌بنیاد[35] محسوب می‌شود. وندها تنها قسمتی از ساخت هستند و معنای آن‌ها از طریق مشارکت در ساخت‌ها قابل دسترسی است (Booij, 2010: 2 & 4; 2018: 3). به دنبال مفهوم ساخت، مفهوم مشابه دیگری به نام طرحواره که همان الگوهای واژه‌سازی با درجات متفاوتی از انتزاع هستند، مطرح می‌شود. طرحواره‌ها ویژگی‌های قابل پیش‌بینی در واژه‌های پیچیدۀ موجود در واژگان و چگونگی تولید واژه‌های نو را نشان می‌دهند(Booij, 2018:4). طرحوارۀ موجود در شکل (2)، طرحوارۀ عمومی ترکیب‌های درون‌مرکز راست‌هسته است که خود بر چند زیرطرحواره[36] نظارت دارد. نشانۀ «R» بیانگر رابطۀ معنایی میان اجزای ترکیب است که با توجه به بافت مشخص می‌شود.

 

< [[a]Xk  [b]Ni ]Nj       [SEMi  with relation R to SEMk ]j >

شکل 2- طرحوارۀ عمومی ترکیب‌های درون‌مرکز راست‌هسته

Figure 2-The general schema of right-headed endocentric compounds

 

طرحوارۀ فوق حاوی جایگاه‌های خالی[37] و اطلاعاتی عمومی و نامشخص است که باید توسط زیرطرحواره‌ها مشخص شوند. در نتیجه تنها تمایز طرحواره و زیرطرحواره میزان مشخص بودن اطلاعات آن‌ها است. در صورتی که تمامی جایگاه‌های خالی با عناصر زبانی پر شوند به واژه‌های عینی مانند «notebook»، «blackboard» و «attack helicopter» برخورد می‌کنیم که به آن‌ها برساخت[38] گفته می‌شود. به این ترتیب، طرحواره‌هایی با درجۀ متفاوتی از انتزاع و واژه‌های نمون‌یافته[39] از آن‌ها به طور هم‌زمان و به شکل شبکه‌ای از روابط سلسله‌مراتبی در واژگان ذخیره می‌شوند. در این نوع از واژگان سلسله‌مراتبی هر واژه اطلاعات و مشخصه‌ها را از گرۀ بالاتر و مشرف به خود به ارث می‌برد.

اصطلاح ساختی[40] طرحوارۀ صرفی یا نحوی است که دست کم یک جایگاه آن و یا بیشتر با عناصر زبانی پر شده‌اند در حالی که جایگاه‌های دیگر دارای جایگاه خالی یا متغیر هستند (( Jackendoff, 2002 ; Booij, 2010. در یکی از این جایگاه‌ها عنصری به نام شبه‌وند[41] قرار می‌گیرد. شبه‌وند به سازه‌هایی گفته می‌شود که می‌توان آن‌ها را هم در خارج از ترکیب و هم به عنوان جزئی از ترکیب یافت با این تفاوت که معنای این گونه سازه‌ها در صورت حضور در ترکیب دستخوش تغییر قرار می‌گیرند. در شکل (3) دو طرحوارۀ منشعب‌شده از طرحوارۀ اصلی، اصطلاح ساختی هستند چرا که واژۀ «hoofd» از معنای اصلی خود یعنی «سر» فاصله گرفته است و به عنوان شبه‌وند با معنای «صدر در سلسله مراتب» و در دیگری «اصلی و مهم» در ترکیب به کار می روند.

 

 

شکل 3- سلسله مراتب طرحواره‌ای مرتبط با واژۀ «hoofd» (Booij, 2010: 62)

Figure 3- The hierarchy of schemas of the word »hoofd« (Booij, 2010: 62)

در بسیاری از زبان‌ها واژه‌هایی وجود دارند که ممکن است معنا، مقولۀ واژگانی و ویژگی‌های کلی آن‌ها حاصل از اجزای واژه نباشد که کلمات مرکب برون‌مرکز را می‌توان نمونه‌ای از این واژه­ها دانست. در این گونه از واژه‌ها اطلاعات از طریق مشارکت معنایی خود ساخت منتقل می‌شود. طرحوارۀ موجود در شکل (4) ناظر بر ترکیب‌هایی مشابه در زبان ایتالیایی است که نشان می‌دهد مقولۀ واژگانی و معنای کنشگری و ابزار تنها از ساخت حاصل می‌شود ( Booij, 2010: 36-38 ; 2015, 195). لازم به ذکر است که بوی (2010) طرحواره‌ای مجزا برای ترکیب‌های برون‌مرکز معرفی نمی‌کند بلکه درون‌مرکز و یا برون‌مرکز بودن را با استفاده از تطابق یا عدم تطابق نمایۀ اجزا در بخش صورت و معنا مشخص می‌کند.

 

[[X]Vk [Y]Ni]Nj      [AGENT/INSTRUMENTj of ACTIONk on  OBJECTi]j

شکل4- طرحوارۀ واژه‌های مرکب برون‌مرکز«فعل-اسم» با معنای ابزار یا کنشگری در زبان ایتالیایی

Figure 4- The schema of exocentric compounds »N-V« with AGENT or INSTRUMENT meaning in Italian Language

 

  • انگاره‌های روابط معنایی

در این بخش به معرفی الگوهای مورد استفاده در پژوهش حاضر به منظور دسته‌بندی روابط معنایی موجود در طرحواره‌های اسم­های برون‌مرکز زبان فارسی می‌پردازیم. مبنای نظری انتخاب‌شده با توجه به داده‌های جمع‌آوری‌شده، انگارۀ جکندوف (2010) و گیرجو و همکاران (2005) خواهد بود.

  • انگارۀ روابط معنایی جکندوف (2010)[42]

جکندوف (2010: 413-451) در کتاب «معنا و واژگان: دستور موازی[43]» با بررسی واژه‌های مرکب «اسم-اسم» در زبان انگلیسی در چارچوب رویکرد دستورموازی، به 14 نقش معنایی پایه‌ای دست می‌یابد که در قالب طرحواره آن‌ها را به کار می‌گیرد. این نقش‌های معنایی در جدول زیر ارائه شده‌اند.

 

جدول 1- نقش های‌معنایی پایه‌ای اسم‌های مرکب «اسم-اسم» (Jackendoff, 2010: 434-440)

Table 1- Basic semantic functions of compound nouns »N-N« (Jackendoff, 2010: 434-440)

الگو‌های معنایی

نقش‌های معنایی

مثال

الگو‌های معنایی

نقش‌های معنایی

مثال

SAME/SIMILAR (X,Y)

تشابه

starfish

ARGUMENT SCHEMA Y(X)

طرحوارۀ موضوعی

bus driver

 

X serves as Y

کارکرد

farmland

CLASSIFY (X,Y)

طبقه

beta cell

KIND (X,Y)

نوع

pine tree

PART (X,Y)

جزء

Shoelace

HAVE (X,Y)

دارندگی

AIDS baby

CAUSE (X,Y)

سبب

Sunburn

COMPOSITION (X,Y)

جنس

steel drum

MADE(X,FROM Y)

منشأ

apple juice

BE (Y,X)

همپایگی

woman doctor

MAKE (X,Y)

تولید

Honeybee

PROTECTION (X,Y, FROM Z)

محافظت‌کنندگی

sun hat

BE (X,AT/IN/ON Y)

PLACE

مکان

موقعیت

window seat

TIME

زمان

spring rain

 

به گفتۀ جکندوف (2010: 440)، احتمال می‌رود نقش‌های دیگری در سایر زبان‌ها یافت شوند. این بدان معنا است که تعداد نقش‌های معنایی می‌تواند بیش از این باشد. با توجه به داده‌های جمع‌آوری‌شده در این پژوهش، مشخص ‌شد که به روابط معنایی بیشتری برای تحلیل داده‌ها نیاز است؛ در نتیجه، برای تدوین طرحواره‌های ناظر بر تولید داده‌ها از انگارۀ معنایی گیرجو و همکاران (2005) نیز بهره گرفته شد.  

 

گیرجو و همکاران (2005) در پژوهش خود 35 رابطۀ معنایی را معرفی می‌کنند که در داده‌های مربوط به اسم‌های مرکب با الگوی «اسم-اسم» 22 رابطۀ معنایی وجود دارند. این روابط در جدول (2) آورده شده است.

 

جدول 2- روابط معنایی یافت‌شده در اسم‌های مرکب «اسم-اسم» (Girju et al., 2005: 485)

Table 2- The founded semantic relations in compound nouns »N-N« (Girju et al., 2005: 485)

رابطۀ معنایی

مثال

رابطۀ معنایی

مثال

شیوه

style performance

کنشگر

crew investigation

میزان

session day

زمان

night flight

دربارۀ چیزی بودن

art museum

جزء-کل

girl mouth

دارندگی

family estate

سبب

malaria mosquito

وسیله

bus service

ابزار

pump drainage

تجربه‌گر

disease victim

کارکرد

migraine drug

پذیرنده

worker fatalities

منشأ

olive oil

کنش‌پذیر

car salesman

نتیجه

combustion gas

همراهی

friends meeting

موقعیت/فضا

Texas university

تولید[44]

shoe factory

فراشمولیت

Dallas city

دارندگی ویژگی

quality sound

تصویر-مصور[45]

image team

 

از میان 35 رابطۀ معنایی معرفی‌شده، 13 رابطۀ معنایی در داده‌های مورد مطالعه گیرجو و همکاران (2005) یافت نشدند لذا مثالی نیز برای آن‌ها در نظر گرفته نشده است.

 

جدول 3- روابط معنایی یافت‌نشده در اسم‌های مرکب «اسم-اسم» (Girju et al., 2005: 485)

Table 3- The unfounded semantic relations in compound nouns »N-N« (Girju et al., 2005: 485)

رابطۀ معنایی

رابطۀ معنایی

خویشاوندی

هم‌معنی

مرتبط با[46]

گزاره

تضاد

محرک

شامل شدن

بسامد

تأثیر

گستره[47]

امکان

احتمال

قطعیت

 

  1. تحلیل داده‌ها

در این بخش، نخست طرحواره‌ها بر اساس روابط معنایی موجود میان اجزای واژۀ مرکب، که به معنای رابطه معنایی درونی معرفی می‌شوند، و هستۀ معنایی بیرونی آن که به عنوان رابطۀ معنایی بیرونی معرفی می‌شوند، دسته‌بندی می‌شوند. در بخش (5 – 2)، طبقه‌بندی طرحواره‌ها با توجه به معنای بیرونی که کل اسم مرکب به آن اشاره دارد، انجام می‌شود.

 

  • طبقه‌بندی طرحواره‌ها بر اساس روابط معنایی بیرونی

در این قسمت، طرحواره‌های ناظر بر اسم‌های مرکب برون‌مرکز فاقد پایه فعلی موجود در پیکره داده‌ها بر اساس روابط معنایی بیرونی آن طبقه‌بندی می‌شوند.

 

  • طرحوارۀ دارندگی

در طرحواره‌های مربوط به داده‌های این قسمت، نقش معنایی میان هستۀ معنایی و اجزای درونی طرحواره از نوع «دارندگی» است. به بیان دیگر، رابطۀ معنایی بیرونی از نوع «دارندگی» است. این داده‌ها را می‌توان با توجه زیرطرحواره حاکم برآنها، به 5 زیربخش تقسیم کرد.

  1. A) [[X]Num/Ni [Y]Nj]Nkk است]iبا میزان j[هستاری که دارندۀ چیز

زیرطرحواره‌های این طرحواره عبارتند از:

  • [[X]Numi [Y]Nj]Nkk است]iبا میزان j[ابزاری که دارندۀ چیز

دوشاخ، چهارشاخ، چهارمیخ، دوسو، چهارسو، سه‌نظام

از این طرحوارۀ عمومی می‌توان برای نام‌گذاری «ابزار» استفاده کرد.

  • [[X]Numi [Y]Nj]Nk ↔  k است]iبا میزان j[گیاهی که دارندۀ چیز

هزارچشم، هزاربرگ، هفت‌بند، هفت‌رنگ، هفت‌کول 

برای ساخت نام «گیاهان» می‌توان از این طرحوارۀ عمومی بهره جست.

  • [[X]Numi [Y]Nj]Nk ↔   k است]iبا میزان j[مکانی که دارندۀ چیز

چهارراه، سه‌راه، چهل‌ستون، هجده‌قدم، چهارباغ، هفت‌تپه، چهارکوه، سه‌گام

از طرحوارۀ عمومی بالا می‌توان برای نام‌گذاری «مکان» استفاده کرد. اگر واژۀ «سه‌راه» از طرحوارۀ (1) تولید شود بر معنای «ابزار» و اگر حاصل از طرحوارۀ (3) باشد بر معنای «مکان» دلالت دارد.

  • [[X]Numi [Y]Nj]Nk ↔   k است]iبا میزان j[نوعی بازی که دارندۀ چیز

هفت‌سنگ، چهاربرگ

از طرحوارۀ عمومی مدنظر برای نام‌گذاری «بازی»‌ها استفاده می‌شود.

  • [[X]Numi [Y]Nj]Nkk است]iبا میزان j[دعایی که دارندۀ چیز

چهارقل، هفت‌هیکل، شش‌قفل

از این طرحوارۀ عمومی می‌توان برای ساخت نام «دعا» استفاده کرد. لازم به ذکر است که جزء دوم واژۀ «چهارقل» یعنی «قل» اشاره به سوره‌هایی دارد که با این کلمه شروع می‌شوند.

  • [[X]Numi [Y]Nj]Nkk است]iبا میزان j[ماده‌ای دارویی که دارندۀ چیز

چهل‌گیاه، چهل‌گل، چهارگل، چهارتخم

از این طرحوارۀ عمومی برای ساخت نام «مادۀ دارویی» استفاده می‌شود. جزء دوم همان چیزی است که دارو از آن ساخته شده است.

  • [[X]Numi [Y]Nj]Nkk است]iبا میزان j[شیئی که دارندۀ‌ چیز

چهارچوب، چهل‌کلید

از طرحوارۀ عمومی فوق برای نام‌گذاری «شیء»ها استفاده می‌شود.

  • [[X]Numi [pɑ]N]Nkk است]iبا میزان [حیوانی که دارندۀ پا

صدپا، ده‌پا، هزارپا

طرحوارۀ نیمه‌پر فوق برای نام‌گذاری «حیوان» به کار می‌رود.

  • [[X]Numi [bar]N]Nkk است]iبا میزان [شکلی هندسی که دارندۀ بر

پنج‌بر، سه‌بر، چهاربر

از این طرحوارۀ نیمه‌پر برای نام‌گذاری «شکل هندسی» به کار می‌رود.

  • [[X]Numi [noqte]N]Nkk است]iبا میزان [علامتی که دارندۀ نقطه

دونقطه، سه‌نقطه

این طرحوارۀ نیمه‌پر می‌تواند برای ساخت نام «علامت» به کار رود.

  • [[tʃahɑr]Num [Y]Ni]Nkkاست]  با میزان چهار i [نوعی وزن شعر/موسیقی که دارندۀ چیز

چهارپاره، چهارمضراب، چهارضرب

به منظور تولید نام «وزن شعر» یا «وزن موسیقی» می‌توان از این طرحوارۀ نیمه‌پر بهره جست.

  • [[xar]N [Y]Ni]Nkk با ویژگی بزرگ است] i [حیوانی که دارندۀ چیز

خرگوش، خرچنگ

این طرحواره‌ سازندۀ اصطلاح ساختی است، که جایگاه نخست آن با واژۀ «خر» و جایگاه دیگر با سازۀ اسمی پر می‌شود. از منظر معنایی، از اصطلاح ساختی فوق برای ساخت نام «حیوان» به کار می‌رود. واژۀ «خر» از معنای اولیۀ خود یعنی «حیوانی با گوش‌های دراز» فاصله گرفته است. این واژه در اصطلاح ساختی بالا دیگر نقش اسمی ندارد و مشابه صفت به یک ویژگی برای سازۀ کناری خود اشاره دارد؛ در نتیجه از آن معنی «بزرگ» حاصل می‌شود.

  1. B) [[X]Ai /[Y]Nj]Nkk است]i با ویژگی j[هستاری که دارندۀ چیز[48]

زیرطرحواره‌های این طرحواره عبارتند از:

  • [[X]Ai [Y]Nj]Nkk است]i با ویژگی j[حیوانی که دارندۀ چیز

سیاه‌گوش، درازگوش، سبزقبا، نرم‌تن، راست‌بال

طرحوارۀ عمومی فوق برای ساخت نام «حیوان» به کار می‌رود.  

  • [[X]Ai [Y]Nj]Nk ↔  k است]iبا ویژگی j[گیاهی که دارندۀ چیز

تیره‌هاگ، سیاه‌دانه، سرخ‌هاگ، سیاه‌هاگ، سفیدهاگ

از این طرحوارۀ عمومی برای نام‌گذاری «گیاه» استفاده می‌شود.

  • [[X]Ni [sorx]A]Nk   kاز بدن با ویژگی سرخ است] i[حیوانی که دارندۀ عضو

دُم‌سرخ، سینه‌سرخ

برای نام‌گذاری «حیوان» از این طرحوارۀ نیمه‌پر استفاده می‌شود.

  • [[dam]N [Y]Ai]Nk     kاست] iبا ویژگی [ابزاری که دارندۀ دَم

دَم‌باریک، دَم‌کج، دَم‌پهن، دَم‌گرد، دَم‌تخت

این طرحوارۀ نیمه‌پر برای ساخت نام «ابزار» به کار گرفته می‌شود.

  • [[X]Ni [sefid]A]Nkkاست] با ویژگی سفید iکه دارندۀ چیز [شخصی

یقه‌سفید، گیس‌سفید، ریش‎سفید

از این طرحوارۀ نیمه‌پر می‌توان برای ساخت نام «مقام اجتماعی» استفاده کرد. لازم به ذکر است در معنای مثال‌های فوق سازوکارهای مفهومی همچون استعاره و مجاز شرکت دارند[49].

  1. C) [[X]Ni [Y]Nj]Nk ↔    kاست] iشبیه چیز j [هستاری که دارندۀ چیز

زیرطرحواره‌های این طرحواره عبارتند از:

  • [[X]Ni [Y]Nj]Nkkاست]  i از بدن شبیه چیزj[حیوانی که دارندۀ عضو

آلوسر، سنگ‌سر، کیسه‌تن، قاب‌بال

این طرحوارۀ عمومی برای ساخت نام «حیوان» به کار می‌رود.

  • [[X]Ni [namɑ]N]Nk ↔  kاست] j[ماده‌ای که دارندۀ شباهت به چیز

دارونما، بلورنما

از این طرحوارۀ نیمه‌پر برای نام‌گذاری «ماده» به کار گرفته می‌شود. جزء دوم طرحواره یعنی «نما» به معنای «شباهت» است.

  • [[ʃebh]N - e [Y]Ni]Nkk است]i [نوعی بیماری که دارندۀ شباهت به بیماری

شبه‌حصبه، شبه‌وبا

از این طرحوارۀ  نیمه‌پر برای نام‌گذاری «بیماری» استفاده می‌شود.

  • [[ʃebh]N - e [Y]Ni]Nkk است]i [مکانی که دارندۀ شباهت به مکان

شبه‌قاره، شبه‌جزیره

برای نام‌گذاری «مکان» می‌توان از این طرحوارۀ نیمه‌پر کمک گرفت.

  1. D) [[X]Ni [Y]Nj]Nkkاست] j در موقعیت/جهتi[هستاری که دارندۀ چیز

زیرطرحواره­های این طرحواره عبارتند از:

  • [[X]Ni [Y]Nj]Nkk] است j در موقعیت/جهتi[حیوانی که دارندۀ چیز

خارپشت، لاک‌پشت، سنگ‌پشت، کاسه‌پشت، خارپوست

به منظور ساخت نام «حیوان» می‌توان از این طرحوارۀ عمومی بهره جست.

  • [[sar]N [Y]Ni]Nkk است]i [شخصی که دارندۀ بالاترین مقام در مکان/موقعیت

سرلشکر، سرتیپ، سرگروه، سرسلسله، سرحلقه

از طرحوارۀ نیمه‌پر بالا برای ساخت نام «جایگاه شغلی» به کار می‌رود. سازۀ دوم طرحواره بر موقعیت یا مکانی دلالت دارد که شخص در آن دارندۀ بالاترین مقام است.

  • [[X]Ni [savɑr]N]Nk ↔  k است]iبر وسیلۀ [شخصی که دارندۀ وضعیت سوار

موتورسوار، لوژسوار،گلایدرسوار، ماشین‌سوار، اسب‌سوار

از طرحوارۀ نیمه‌پر بالا برای ساخت نام «وضعیت شخص نسبت به وسیله نقلیه» به کار می‌رود. واژۀ «سوار» وضعیتی است که شخص آن را دارد. میان اجزای درونی طرحواره رابطۀ معنایی موقعیت مکانی برقرار است. لازم به ذکر است که «اسب» در کلمۀ «اسب‌سوار» نوعی وسیله برای نقلیه است با این تفاوت که برخلاف سایر موارد موجودی جاندار است.

  1. E) [[X]Ni [piʃe/kɑr]N]Nkk است]i [شخصی که دارندۀ شغل/ مهارت درحوزه

زیرطرحواره­های این طرحواره عبارتند از:

  • [[X]Ni [piʃe/kɑr]N]Nkk است]i [شخصی که دارندۀ شغل دربارۀ پیشه

هنرپیشه، تاجرپیشه، صداپیشه، سیاست‌پیشه، پرداخت‌کار، مونتاژکار   

از طرحوارۀ نیمه‌پر فوق به منظور نام‌گذاری «شغل» استفاده می‌شود. شایان ذکر است که جزء نخست برخی از اسامی شغل مختوم به اسم «کار» وام‌واژه‌هایی هستند که از زبان دیگر قرض گرفته شده‌اند مانند «مونتاژکار»، «سرویس‌کار».

در مورد اسم مرکب «تاجرپیشه» می‌توان گفت که در مثال‌های مشابه دیگر، جزء اول به یک حوزه مانند هنر، صدا و سیاست اشاره دارد این در حالی است که کلمۀ «تجارت‌پیشه» در زبان فارسی وجود ندارد. سازۀ اول یعنی «تاجر» در اسم مرکب «تاجرپیشه» به یک شخص اشاره دارد.

  • [[X]Ni [kɑr]N]Nk k است]i[شخصی که دارندۀ مهارت دربارۀ رشتۀ ورزشی

کاراته‌کار، جودوکار، تکواندوکار، سوارکار

برای ساخت نام «تخصص» در رشتۀ ورزشی می‌توان از این طرحوارۀ نیمه‌پر استفاده کرد. جزء اول طرحواره همان موضوع یا حوزه‌ای از ورزش است که شخص در آن مهارت دارد. کلمۀ «سوار» در واژۀ «سوارکار» را نمی‌توان یک رشتۀ ورزشی دانست بلکه دال بر «عمل سواری» است که شخص در آن مهارت دارد.

همان طور که در طرحواره­های (1) تا (26) مشاهده شد، در این قسمت طرحواره‌هایی ارائه شدند که نقش معنایی «دارندگی» رابطۀ معنایی میان هستۀ معنایی و اجزای درونی طرحواره است. در این طرحواره‌ها رابطه های معنایی «میزان»، «دارندگی ویژگی»، «تشابه»، «موقعیت مکانی»، «دربارۀ چیزی بودن» و «طرحوارۀ موضوعی وسیله»  میان اجزای درونی وجود دارند.

 

  • طرحوارۀ تشابه

در طرحواره‌های مربوط به این بخش، میان هستۀ خارجی و اجزای درونی طرحواره نقش معنایی «تشابه» برقرار است. به بیان دیگر، رابطۀ معنایی بیرونی طرحواره از نوع «تشابه» است.

  • [[X]Ni [Y]Nj]Nk kاست] iحیوان از بدن j[ابزاری که شبیه عضو

سگ‌دست، شغال‌دست، شترگلو

طرحوارۀ عمومی بالا برای نام‌گذاری «ابزار» به کار می‌رود. در واقع جزء دوم طرحواره عضوی از بدن است که ابزار به آن شباهت دارد. جزء اول طرحواره دال بر نوعی حیوان است که دارای آن عضو است. به این ترتیب، می‌توان مشاهده کرد که میان اجزا رابطۀ معنایی «جزء-کل» برقرار است.

  • [[X]Ni [Y]Nj]Nk kاست] iحیوان از بدن  j[گیاهی که شبیه عضو

مارزبان، فیل‌گوش،گاوزبان، سگ‌دندان، سگ‌زبان

از طرحوارۀ عمومی فوق می‌توان برای ساخت نام «گیاه» بهره جست. جزء دوم طرحواره اشاره به نام‌اندام‌هایی دارد که گیاه در تشابه با آن قرار می‌گیرد. این نام‌اندام‌ها متعلق به جزء اول که به نوعی حیوان دلالت دارد، هستند. میان اجزای درونی طرحواره رابطۀ معنایی «‌جزء-کل» وجود دارد.

  • [[X]Ni [Y]Nj]Nk kاست] jحیوان از بدن i[گیاهی که شبیه عضو

دم‌گربه، ریش‌بز، زبان‌گنجشک، تاج‌خروس،گوش‌فیل

طرحوارۀ عمومی فوق به منظور ساخت نام «گیاه» استفاده می‌شود. گیاه به سازۀ نخست طرحواره که یک نام‌اندام است، شباهت دارد. میان نام‌اندام‌ها و سازۀ دوم طرحواره که نام نوعی حیوان است، نقش معنایی «جزء-کل» وجود دارد.

  • [[X]Ni [Y]Nj]Nk k است] j شخص/حیوان از بدن i[نوعی خوردنی که شبیه عضو

گوش‌فیل، ساق‌عروس

از این طرحوارۀ عمومی می‌توان برای ساخت نام «خوردنی» استفاده کرد. جزء نخست طرحواره نام‌اندامی است که خوردنی در تشابه با آن قرار گرفته است. میان اجزای درونی رابطۀ معنای «جزء-کل» وجود دارد.

اشاره به این نکته ضروری است که واژۀ مرکب «گوش‌فیل» از دو معنا برخوردار است. اگر این واژه حاصل از طرحوارۀ (29) باشد، به نوعی گیاه اشاره خواهد داشت و در صورتی که کلمۀ موردنظر نمون‌یافتۀ طرحوارۀ (30) باشد، بر نوعی خوردنی دلالت دارد.

  • [nim]N [Y]Ni]Nkkاست] i [شکل هندسی که شبیه نیمی از شکل هندسی

نیم‌دایره، نیم‌استوانه

از این طرحوارۀ نیمه‌پر می‌توان برای نام‌گذاری «شکل هندسی» استفاده کرد. میان اسم «نیم» و جزء دیگر رابطۀ معنایی «جزء-کل» برقرار است. جزء دوم طرحواره خود دال بر مفهوم شکل هندسی است.

  • [[X]Numi [Y]Nj]Nkk است]iاز بدن با میزان j[گیاهی که شبیه عضو

دودندان، پنج‌انگشت

برای نام‌گذاری «گیاه» می‌شود از طرحوارۀ عمومی بالا استفاده کرد. جزء دوم طرحواره نام‌اندامی است که گیاه به آن شبیه است. میان این جزء و جزء اول رابطۀ معنایی «میزان» وجود دارد.

  • [kɑse]N [Y]Ni]Nkk است] i [ابزاری که شبیه کاسه با کارکرد مکانی برای چیز

کاسه‌چراغ، کاسه‌ترمز، کاسه‌ساچمه

از این طرحوارۀ نیمه‌پر برای نام‌گذاری «ابزار» به کار می‌رود. واژۀ «کاسه» همان چیزی است ابزار به آن شباهت دارد. این جزء در رابطۀ معنایی «کارکرد» با سازۀ دوم طرحواره است چرا که «کاسه» دارای کارکرد مکانی است.

همان طور که در طرحواره­های (27) تا (33) مشاهده شد، رابطه معنایی بیرونی از نوع «تشابه» است، میان سازه‌های درونی طرحواره‌ها رابطه‌های معنایی «جزء-کل»، «میزان» و «کارکرد» وجود دارند.

 

  • طرحوارۀ موضوعی

در طرحواره‌های ارائه‌شده در این بخش میان هستۀ معنایی و اجزای درونی طرحواره نقش معنایی «طرحوارۀ موضوعی» مانند «کنشگر» و «کنش‌پذیر» وجود دارد.

  • [[X]Ni [jɑr]N]Nkk به عنوان شغل است]iبر کنش‌پذیر [شخصی که کنشگر عمل یاری‌کردن

پزشک‌یار، دفتریار، کودک‌یار، کنسول‌یار، پلیس‌یار

از این طرحوارۀ نیمه‌پر می‌توان برای نام‌گذاری اسم «شغل» استفاده کرد. نقش معنایی «طرحوارۀ موضوعی کنشگر» میان شخص و اجزای درونی طرحواره برقرار است. اسم «یار» که سازۀ دوم طرحواره است، عملی است که شخص آن را انجام می‌دهد. میان این جزء و جزء دیگر طرحواره رابطۀ معنایی «طرحوارۀ موضوعی کنش‌پذیر» برقرار است. کاری که شخص آن را انجام می‌دهد به منزلۀ یک شغل است.

  • [[X]Ni [ɑbɑd]A]Nkk است]i [مکانی که کنش‌پذیر عمل آبادکردن توسط کنشگر

جعفرآباد، اصغرآباد، خالدآباد، حسن‌آباد، محمدآباد

از این طرحوارۀ نیمه‌پر برای نام‌گذاری «مکان» استفاده می‌شود. میان هستۀ معنایی یعنی «مکان» و اجزای درونی طرحواره رابطۀ معنایی «طرحوارۀ موضوعی کنش‌پذیر» وجود دارد. به عبارت دقیق‌تر، «آباد‌کردن» عملی است که بر هستۀ معنایی بیرونی یعنی «مکان» تأثیر می‌گذارد. از طرفی این عمل توسط سازۀ اول که اسم شخصی است، انجام می‌گیرد. در نتیجه میان اجزای درونی طرحواره رابطۀ معنایی «طرحوارۀ موضوعی کنشگر» برقرار است.

  • [[X]Ni [kɑr]N]Nkk به عنوان شغل است]i [شخصی که کنشگر عمل کارکردن با وسیله

 سوهان‌کار، سیمان‌کار، فلزکار، اتوکار، نقره‌کار

از این طرحوارۀ نیمه‌پر برای ساخت نام «شغل» به کار می‌رود. نقش معنایی «طرحوارۀ موضوعی کنشگر» رابطۀ معنایی بیرونی است؛ به عبارت دیگر، شخص کنشگر عمل «کارکردن» به عنوان شغل است. در قسمت درونی طرحواره، میان جزء اول و دوم رابطۀ معنایی «طرحوارۀ موضوعی وسیله» وجود دارد.

  • [[X]Ni [kɑr]N]Nk k به عنوان شغل است]iدر مکان [شخصی که کنشگر عمل کارکردن

معدن‌کار، جالیزکار

از طرحوارۀ نیمه‌پر فوق برای ساخت اسم «شغل» استفاده می‌شود. «طرحوارۀ موضوعی کنشگر» رابطۀ معنایی بیرونی است. سازۀ دوم یعنی «کار» عملی است که شخص آن را انجام می‌دهد. میان این سازه با سازۀ دیگر رابطۀ معنایی «موقعیت مکانی» وجود دارد.

  • [[X]Advi [ɑbɑd]A]Nk ↔  k است]i [مکانی که کنش‌پذیر عمل آبادکردن در زمان

کهن‌آباد، تازه‌آباد

این طرحوارۀ نیمه‌پر برای ساخت نام «مکان» به کار گرفته می‌شود. نقش معنایی «طرحوارۀ موضوعی کنش‌پذیر»، رابطۀ معنایی خارجی است. جزء صفتی در رابطۀ معنایی «موقعیت زمانی» با سازۀ قیدی نخست است.

همان طور که در طرحواره­های (33) تا (38) مشاهده شد، رابطۀ معنایی بیرونی، رابطۀ «طرحوارۀ موضوعی» است. رابطه‌های معنایی درونی از نوع «طرحوارۀ موضوعی»، «موقعیت مکانی» و «موقعیت زمانی» هستند.

 

  • طرحوارۀ جزء-کل

در طرحواره‌های این بخش، میان هستۀ معنایی بیرونی و اجزای درونی، نقش معنایی «جزء-کل» وجود دارد. به بیان دیگر، رابطۀ معنایی بیرونی آن‌ها از نوع «جزء-کل» است.

  • [[X]Ai [Y]Nj]Nk kاست] iکه با ویژگی j[جزئی از کل

گرم‌سپهر، نرم‌کام، خوش‌گوشت، نرم‌شامه، گرداب      

 از این طرحوارۀ عمومی برای نام‌گذاری «جزئی از چیزی» استفاده می‌شود. جزء دوم طرحواره کلیتی است که کل واژۀ مرکب به بخشی از آن دلالت دارد. این جزء در رابطۀ معنایی «دارندگی ویژگی» با جزء صفتی است.

  • [[X]Ni [Y]Nj]Nkk است]iکه در موقعیت/جهت j[جزئی از کل

درون‌پوست، میان‌برگ، سرآستین، سرفصل، سرسیلندر

این طرحوارۀ  عمومی را می‌توان برای ساخت نام «جزئی از چیزی» به کار برد. سازۀ دوم طرحواره کلیتی است که کل اسم مرکب به جزئی از آن اشاره دارد. میان اجزای درونی طرحواره رابطۀ معنایی «موقعیت مکانی» برقرار است.

  • [[tah]N [Y]Ni]Nk kبه عنوان باقی‌مانده است] iچیز [جزئی از چیزی که در ته

ته‌سفره، ته‌گیلاس، ته‌کیسه، ته‌استکان، ته‌دیگ

این طرحوارۀ نیمه‌پر برای ساخت معنای «جزئی از چیزی به عنوان باقی‌مانده» به کار می‌رود. جزء دوم طرحواره در نقش ظرفی است که باقی‌مانده در ته آن قرار می‌گیرد. در نتیجه، واژۀ «ته» در رابطۀ معنایی «موقعیت مکانی» با سازۀ دوم است.

  • [[sar]N [Y]Ni]Nkkکه بر روی آن به عنوان مازاد است] i [جزئی از کل

سرجهاز، سربار، سرشیر، سرجمع، سرمایه

از طرحوارۀ نیمه‌پر برای نام‌گذاری «جزئی ازچیزی به عنوان مازاد» استفاده می‌شود. میان اجزای درونی طرحواره نیز «موقعیت مکانی» وجود دارد.

  • [[X]Ni [kore]N]Nkk است]i [جزئی از کره که شبیه چیز

سنگ‌کره، خمیرکره

از طرحوارۀ نیمه‌پر بالا برای ساخت نام «جزئی از کره» استفاده می‌شود. در واقع جزء دوم اشاره به کلیتی دارد که کل اسم مرکب جزئی از آن است. این جزء در رابطۀ معنایی «تشابه» با جزء دیگر است.

همان طور که در طرحواره­های (39) تا (43) مشاهده شد، در طرحواره‌های رسم‌شده در این قسمت رابطۀ معنایی میان هستۀ معنایی و اجزای درونی از نوع «جزء-کل» است. میان اجزای درونی آن‌ها، رابطه های معنایی «دارندگی ویژگی»، «موقعیت مکانی» و «تشابه» مشاهده می‌شود.

 

  • طرحوارۀ سبب

در میان داده‌ها، تنها یک طرحواره‌ با رابطۀ معنایی بیرونی «سبب» یافت شد:

  • [[X]Ai [Y]Nj]Nkk است]i با ویژگیj[نوعی بیماری که سبب چیز

زردزخم، سیاه‌سرفه، سیاه‌زخم

طرحوارۀ عمومی فوق برای ساخت نام «بیماری» به کار می‌رود. جزء دوم طرحواره همان چیزی است که بیماری آن را تولید می‌کند. میان اجزای درونی طرحواره رابطۀ معنایی «دارندگی ویژگی» وجود دارد.

 

  • طرحوارۀ موقعیت مکانی

در میان داده‌ها، تنها یک طرحواره‌ با رابطۀ معنایی بیرونی و درونی «موقعیت مکانی» یافت شد:

  • [[X]Ni [Y]Nj]Nkkاست] j نسبت به مکان/فضایi[مکان/فضایی که در موقعیت

پس‌بندر، زیرشیروانی، جلوصحنه، زیربغل، سردر

به منظور ساخت نام «مکان» از طرحوارۀ عمومی بالا می‌توان بهره جست. سازۀ موجود در جایگاه دوم نیز دال بر مفهوم «مکان» یا «فضا» است.

 

  • طرحوارۀ کارکرد

در میان داده‌ها، تنها یک طرحواره‌ با رابطۀ معنایی بیرونی «کارکرد» یافت شد:

  • [[komak]N [Y]Ni]Nkk است] iبه کنش‌پذیر [ماده‌ای که کارکرد آن عمل کمک‌کردن

کمک‌ذوب، کمک‌آنزیم

از این طرحوارۀ نیمه‌پر برای نام‌گذاری «ماده» می‌توان استفاده کرد. میان اجزا رابطۀ معنایی «طرحوارۀ موضوعی کنش‌پذیر» برقرار است.

 

  • طرحوارۀ محافظت‌کنندگی

در این بخش طرحواره‌هایی با رابطۀ معنایی بیرونی و درونی «محافظت‌کنندگی» ارائه شده‌اند.

  • [[zed]N - e [Y]Ni]Nkk است] i [ماده‌ای که محافظت‌کنندۀ چیزی از فرایند

ضدیخ، ضدجوش، ضدزنگ

برای ساخت نام «ماده» می‌توان از این طرحوارۀ نیمه‌پر بهره جست.

  • [[X]Ni [panɑh]N]Nkkاست] i[مکانی که محافظت‌کنندۀ چیز

سرپناه، جان‌پناه

این طرحوارۀ نیمه‌پر برای نام‌گذاری «مکان» استفاده می‌شود.

 

  • موقعیت زمانی

در میان داده‌ها، تنها یک طرحواره‌ با رابطۀ معنایی بیرونی و درونی «موقعیت زمانی» یافت شد:

  • [[X]Ni [Y]N]Nk k است]jنسبت به چیز i [نوعی خوردنی که در ترتیب زمانی

پیش‌غذا، پس‌چرخ، میان‌وعده

از طرحوارۀ عمومی بالا برای ساخت نام «خوردنی» به کار گرفته می‌شود.

 

  • طبقه‌بندی طرحواره‌ها بر اساس معنای بیرونی

پس از استخراج و طبقه‌بندی طرحواره‌های ناظر بر ساخت اسم‌های مرکب برون‌مرکز فاقد پایه فعلی موجود در پیکرۀ داده‌های مورد پژوهش بر اساس روابط معنایی بیرونی، در این بخش، طرحواره‌ها بر اساس کاربردشان معرفی می‌شوند. از آن جهت که در بخش پیشین، هر طرحواره مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است، در این بخش از آوردن توضیحات اضافی خودداری می‌شود. شایان ذکر است که با توجه به نمونه‌های معرفی‌شده در بخش (5-1)، در این بخش نیز در کنار هر طرحواره مثالی آورده شده است. اعدادی که در ستون سمت چپ مشاهده می‌شود شمارۀ طرحواره‌ها در بخش قبل هستند.

 

  • نام گیاه

در جدول 4،  طرحواره‌هایی که نام «گیاه» را تولید می‌کنند، مشاهده می‌شوند.

جدول 4- طرحواره‌های ناظر بر ساخت نام گیاه

Table4- The schemas of naming a plant

شماره

طرحواره

مثال

(2)

[[X]Numi [Y]Nj]Nk ↔   k است]iبا میزان j[گیاهی که دارندۀ چیز

هزاربرگ

(14)

[[X]Ai [Y]Nj]Nk ↔   k است]iبا ویژگی j[گیاهی که دارندۀ چیز

سیاه‌دانه

(28)

[[X]Ni [Y]Nj]Nk ↔   kاست] iحیوان از بدن  j[گیاهی که شبیه عضو

‌فیل‌گوش

(29)

[[X]Ni [Y]Nj]Nk ↔   kاست] jحیوان از بدن i[گیاهی که شبیه عضو

تاج‌خروس

(32)

[[X]Numi [Y]Nj]Nk ↔   k است]iاز بدن با میزان j[گیاهی که شبیه عضو

پنج‌انگشت

  • نام مکان

در جدول 5، می‌توان 6 طرحواره‌های ناظر بر ساخت نام «مکان» را مشاهده کرد.

 

جدول 5- طرحواره‌های ناظر بر ساخت نام مکان

Table5- The schemas of naming a location

شماره

طرحواره

مثال

(3)

[[X]Numi [Y]Nj]Nk ↔   k است]iبا میزان j[مکانی که دارندۀ چیز

چهل‌ستون

(21)

[[ʃebh]N - e [Y]Ni]Nk ↔   k است] i [مکانی که دارندۀ شباهت به مکان

شبه‌جزیره

(35)

[[X]Ni [ɑbɑd]A]Nk ↔   k است]i [مکانی که کنش‌پذیر عمل آبادکردن توسط کنشگر

احمدآباد

(38)

[[X]Advi [ɑbɑd]A]Nk ↔   k است]i [مکانی که کنش‌پذیر عمل آبادکردن در زمان

تازه‌آباد

(45)

[[X]Ni [Y]Nj]Nk ↔   kاست] j نسبت به مکانi[مکان/فضایی که در موقعیت

زیرپله

(48)

[[X]Ni [panɑh]N]Nk ↔   kاست] i[مکانی که محافظت‌کنندۀ چیز

جان‌پناه

 

  • نام ابزار

در جدول 6، طرحواره‌های ناظر بر نام‌گذاری «ابزار» مشاهده می‌شوند.

 

جدول6- طرحواره‌های ناظر بر ساخت نام ابزار

Table 6- The schemas of naming an instrument

شماره

طرحواره

مثال

(1)

[[X]Numi [Y]Nj]Nkk است]iبا میزان j[ابزاری که دارندۀ چیز

دوسو

(16)

[[dam]N [Y]Ai]Nk ↔   kاست] iبا ویژگی [ابزاری که دارندۀ دَم

دَم‌باریک

(27)

[[X]Ni [Y]Nj]Nk ↔   kاست] iحیوان از بدن j[ابزاری که شبیه عضو

شترگلو

(33)

[kɑse]N [Y]Ni]Nkk است]i [ابزاری که شبیه کاسه با کارکرد مکانی برای چیز  

کاسه‌چراغ

.

  • نام شغل

با توجه به داده‌های مورد بررسی، برای ساخت نام «شغل» می‌توان از 4 طرحوارۀ نیمه‌پر بهره جست که در جدول (7) معرفی شده‌اند

 

جدول7- طرحواره‌های ناظر بر ساخت نام شغل

Table 7- The schemas of naming a job

شماره

طرحواره

مثال

(25)

[[X]Ni [piʃe/kɑr]N]Nk ↔    k است]i [شخصی که دارندۀ شغل دربارۀ موضوع/فرایند

صداپیشه

مونتاژکار

(34)

[[X]Ni [jɑr]N]Nk ↔   k به عنوان شغل است]iبر کنش‌پذیر [شخصی که کنشگر عمل یاری‌کردن

کودک‌یار

(36)

[[X]Ni [kɑr]N]Nk ↔   k به عنوان شغل است]i [شخصی که کنشگر عمل کارکردن با وسیلۀ

چرخ‌کار

(37)

[[X]Ni [kɑr]N]N k ↔   k به عنوان شغل است]iدر مکان [شخصی که کنشگر عمل کارکردن

معدن‌کار

 

  • نام تخصص

برای ساخت نام «تخصص» در یک رشتۀ ورزشی از طرحوارۀ نیمه‌پر (26) استفاده می شود.

 

 

جدول8- طرحوارۀ ناظر بر ساخت نام تخصص

Table 8- The schemas of naming a profession

شماره

طرحواره

مثال

(26)

[[X]Ni [kɑr]N]Nk ↔   k است]i[شخصی که دارندۀ مهارت دربارۀ رشتۀ ورزشی

تکواندوکار

 

  • مقام اجتماعی

در داده‌های مورد بررسی، برای ساخت نام «مقام اجتماعی» از طرحوارة (17) استفاده شده است.

 

جدول 9- طرحواره‌های ناظر بر ساخت نام مقام اجتماعی

Table 9- The schemas of naming a social status

شماره

طرحواره

مثال

(17)

[[X]Ni [sefid]A]Nk ↔   kاست] با ویژگی سفید iکه دارندۀ چیز [شخصی

گیس‌سفید

 

  • نام جایگاه شغلی

طبق جدول (10)، برای ساخت نام «جایگاه شغلی» از طرحوارۀ (23) استفاده می‌شود.

 

جدول10- طرحوارۀ ناظر بر ساخت نام جایگاه شغلی

 Table 10- The schemas of naming a job hierarchy

شماره

طرحواره

مثال

(23)

[[sar]N [Y]Ni]Nk ↔   k است]i [شخصی که دارندۀ بالاترین مقام در مکان/موقعیت

سرگروه

 

  • نام وضعیت شخص نسبت به وسیله نقلیه

از طرحوارۀ نیمه‌پر موجود در جدول (11) برای نام‌گذاری «وضعیت شخص نسبت به وسیله نقلیه» استفاده می‌شود.

 

جدول11- طرحوارۀ ناظر بر ساخت نام وضعیت شخص نسبت به وسیله نقلیه

Table 11- The schemas of the name of a person status in relation to a vehicle

شماره

طرحواره

مثال

(24)

[[X]Ni [savɑr]N]Nkk است]iبر وسیلۀ [شخصی که دارندۀ وضعیت سوار

موتورسوار

 

  • نام جزئی از چیزی

طبق جدول (12)، برای ساخت نام «جزئی از چیزی» از 5 طرحواره می‌توان استفاده کرد.

 

جدول12- طرحواره‌های ناظر بر ساخت نام جزئی از چیزی

Table 12- The schemas of naming a part of sth

شماره

طرحواره

مثال

(39)

[[X]Ai [Y]Nj]Nk ↔   kاست] iکه با ویژگی j[جزئی از کل

گرداب

(40)

[[X]Ni [Y]Nj]Nk ↔   k است]iکه در موقعیت/جهت j[جزئی از کل

توکار

(41)

[[tah]N [Y]Nj]Nk ↔  kبه عنوان باقی‌مانده است] jچیز [جزئی از چیزی که در ته

ته‌استکان

(42)

[[sar]N [Y]Ni]Nk ↔    kکه بر روی آن به عنوان مازاد است] i [جزئی از چیز

سرجهاز

(43)

[[X]Ni [kore]N]Nk ↔   k است]i [جزئی از کره که شبیه چیز

خمیرکره

 

 

 

  • نام بیماری

طبق جدول (13)، از 2 طرحواره برای ساخت نام «بیماری» استفاده می‌شود.

 

جدول13- طرحواره‌های ناظر بر ساخت نام بیماری

Table 13- The schemas of naming a disease

شماره

طرحواره

مثال

(20)

[[ʃebh]N - e [Y]Ni]Nk k است]i [نوعی بیماری که دارندۀ شباهت به بیماری

شبه‌وبا

(44)

[[X]Ai [Y]Nj]Nkkاست]i با ویژگیj[نوعی بیماری که سبب چیز

زردزخم

 

  • حیوان

همان طور که در جدول (14) قابل مشاهده است، برای ساخت نام «حیوان» در زبان فارسی می‌توان از 6 طرحواره استفاده کرد.

 

جدول14- طرحواره‌های ناظر بر ساخت نام حیوان

Table 14- The schemas of naming an animal

شماره

طرحواره

مثال

(3)

[[X]Numi [pɑ]N]Nkk است]iبا میزان [حیوانی که دارندۀ پا

هزارپا

(13)

[[X]Ai [Y]Nj]Nkk است]i با ویژگی j[حیوانی که دارندۀ چیز

سیاه‌گوش

(15)

[[X]Ni [sorx]A]Nk kاز بدن با ویژگی سرخ است] i[حیوانی که دارندۀ عضو

سینه‌سرخ

(18)

[[X]Ni [Y]Nj]Nkkاست]  i از بدن شبیه چیزj[حیوانی که دارندۀ عضو

آلوسر

(22)

[[X]Ni [Y]Nj]Nkkاست] j در موقعیت/جهتi[حیوانی که دارندۀ چیز

خارتن

(12)

[[xar]N [Y]Ni]Nkkاز بدن با ویژگی بزرگ است] i [حیوانی که دارندۀ عضو

خرگوش

 

  • نام ماده

با توجه به جدول (15)، از 4 طرحواره می‌توان برای ساخت نام «ماده» استفاده کرد.

 

جدول15- طرحواره‌های ناظر بر ساخت نام ماده

Table 15- The schemas of naming a material

شماره

طرحواره

مثال

(19)

[[X]Ni [namɑ]N]Nkkاست]  j[ماده‌ای که دارندۀ شباهت به چیز

دارونما

(6)

[[X]Numi [Y]Nj]Nkk است]iبا میزان j[ماده‌ای دارویی که با منشأ

چهل‌گیاه

(46)

[[komak]N [Y]Ni]Nkk است]iبه کنش‌پذیر [ماده‌ای که کارکرد آن عمل کمک‌کردن

کمک‌آنزیم

(47)

[[zed]N - e [Y]Nj]Nkk است]j [ماده‌ای که محافظت‌کنندۀ چیزی از فرایند

ضدیخ

 

  • نام بازی

طبق جدول (16) در داده‌های مورد بررسی، تنها 1 طرحواره برای ساخت نام «بازی» استفاده می‌شود.

 

جدول 16- طرحوارۀ ناظر بر ساخت نام بازی

Table 16- The schemas of naming a game

شماره

طرحواره

مثال

(4)

[[X]Numi [Y]Nj]Nkk است]iبا میزان j[نوعی بازی که دارندۀ چیز

هفت‌سنگ

  • نام علامت

طرحوارۀ (17) طرحواره‌ای نیمه‌پر است که برای نام‌گذاری «علامت» از آن استفاده می‌شود.

 

جدول17- طرحوارۀ ناظر بر ساخت نام علامت

Table 17- The schemas of naming a sign

شماره

طرحواره

مثال

(10)

[[X]Numi [noqte]N]Nk k است]iبا میزان [علامتی که دارندۀ نقطه

دونقطه

 

  • نام وزن موسیقی/شعر

برای نام‌گذاری «وزن موسیقی» یا «وزن شعر» در زبان فارسی می‌توان از طرحوارۀ نیمه‌پر واژگانی (11) استفاده کرد.

 

جدول18- طرحوارۀ ناظر بر ساخت نام وزن موسیقی/شعر

Table 18- The schemas of naming a rhythm of a song/music

شماره

طرحواره

مثال

(11)

[[tʃahɑr]Num [Y]Ni]Nkkاست]  با میزان چهار i [نوعی وزن شعر/موسیقی که دارندۀ چیز

چهارضرب

 

  • نام شکل هندسی

به منظور ساخت نام «شکل هندسی» در زبان فارسی می‌توان از دو طرحوارۀ نیمه‌پر استفاده کرد:

 

جدول19- طرحوارۀ ناظر بر ساخت نام شکل هندسی

Table 19- The schemas of naming a geometric shape

شماره

طرحواره

مثال

(9)

[[X]Numi [bar]N]Nkk است]iبا میزان [شکلی هندسی که دارندۀ بر

سه‌بر

(31)

[nim]N [Y]Ni]Nk   ↔ kاست] i [شکل هندسی که شبیه نیمی از شکل هندسی

نیم‌دایره

 

  • نام دعا

طبق جدول (20) در زبان فارسی می‌توان از یک طرحوارۀ عمومی برای ساخت نام «دعا» استفاده کرد.

 

جدول20- طرحوارۀ ناظر بر ساخت نام دعا

Table 20- The schemas of naming a prayer

شماره

طرحواره

مثال

(5)

[[X]Numi [Y]Nj]Nkk است]iبا میزان  j[دعایی که دارندۀ چیز

شش‌قفل

 

  • نام خوردنی

با توجه به جدول (21) برای ساخت نام‌ «خوردنی» در زبان فارسی از 2 طرحوارۀ عمومی می‌توان استفاده کرد.

 

جدول21- طرحواره‌های ناظر بر ساخت نام خوردنی

Table 21- The schemas of naming a food

شماره

طرحواره

مثال

(30)

[[X]Ni [Y]Nj]Nk k است] j شخص/حیوان از بدن  i[نوعی خوردنی که شبیه عضو

گوش‌فیل

(49)

[[X]Ni [Y]N]Nk    k است]jنسبت به چیز i [نوعی خوردنی که در ترتیب زمانی

پیش‌غذا

  • نام شیء

به منظور نام‌گذاری یک «شیء» می‌توان از طرحوارۀ عمومی جدول (22) در زبان فارسی استفاده کرد.

 

جدول22- طرحوارۀ ناظر بر ساخت نام شیء

Table 22- The schemas of naming an object

شماره

طرحواره

مثال

(7)

[[X]Numi [Y]Nj]Nk k است]iبا میزان j[شیئی که دارندۀ‌ چیز

چهل‌کلید

 

  1. بحث و نتیجه‌گیری

در پژوهش حاضر به بررسی اسم‌های مرکب برون‌مرکز فاقد پایۀ فعلی در زبان فارسی از منظر صرف ساخت محور (Booij, 2010) و روابط معنایی موجود در آن‌ها با به‌کارگیری انگاره‌های روابط معنایی جکندوف (2010) و گیرجو و همکاران (2005) پرداخته شد. در طبقه‌بندی اسم‌های مرکب برون‌مرکز فاقد پایۀ فعلی بر اساس روابط معنایی بیرونی، 9 رابطۀ معنایی مشاهده شد که عبارتند از «دارندگی»، «تشابه»، «جزء-کل»، «طرحوارۀ موضوعی»، «سبب»، «موقعیت مکانی»، «موقعیت زمانی»، «کارکرد» و «محافظت‌کنندگی». میان اجزای اسم‌های مرکب، 11رابطۀ معنایی «دارندگی»، «دارندگی ویژگی»، «میزان»، «جزء-کل»، «تشابه»، «موقعیت مکانی»، «موقعیت زمانی»، «دربارۀ چیزی بودن»، «کارکرد»، «محافظت‌کنندگی» و «طرحوارۀ موضوعی» وجود دارد. در طبقه‌بندی دیگر، اسم‌های مرکب برون‌مرکز بر اساس هستۀ معنایی و کاربرد طرحواره‌های ناظر بر آن‌ها در 19 طبقۀ معنایی جای گرفتند. این طبقه‌های معنایی عبارتند از: ابزار، گیاه، حیوان، مکان، جزئی از چیزی، خوردنی، شغل، تخصص، جایگاه شغلی، مقام اجتماعی، وضعیت شخص، بیماری، شیء، ماده، علامت، وزن موسیقی/شعر، شکل هندسی، دعا، بازی. نتایج حاصل از این دسته‌بندی می‌تواند واژه‌سازان را در امر واژه‌گزینی و واژه‌سازی یاری کند.

با توجه به نظریۀ صرف ساخت‌محور (Booij, 2010) و طرحواره‌های ناظر بر ساخت اسم‌های مرکب برون‌مرکز که ارائه ‌شد مشخص می‌شود که هستۀ معنایی و رابطه‌های معنایی میان هستۀ معنایی و اجزای درونی واژه‌های مرکب از طریق اجزای واژه‌های مرکب مشخص نمی‌شوند بلکه منشأ آن‌ها را باید از ساخت دانست. بدیهی است که برای تحلیل دقیق‌تر الگوهای واژه‌سازی و تعیین  دقیق روابط معنایی و طرحواره‌های ناظر بر آنها، همسو با نظر طبق نظر رینر[50] (2005) سازوکارهای مفهومی مانند استعاره ومجاز وغیرمفهومی مانند حذف، هم‌نامی‌شدگی، قرض‌گیری و سایر عواملی از این دست که می‌توانند به نوبۀ خود در شکل‌گیری معانی واژه‌ها تأثیر بگذارند نیز کمک‌کننده خواهد بود. به عنوان نمونه، در پیدایش واژه‌هایی چون «ریش‌سفید» علاوه بر ساخت، سازوکارهای مفهومی استعاره ومجاز نقش بسزایی دارند و یا واژه‌ای چون «گل‌گاوزبان» تحت تأثیر پدیدۀ حذف به اسم مرکب برون‌مرکز تبدیل می‌شود.

 بسامد و کاربرد برون‌دادهای فرایندها و الگوهای واژه‌سازی و طرحواره‌ای نیز دو عاملی هستند که در بحث اولویت‌بندی الگوهای واژه‌سازی حائز اهمیت هستند. [51]

همچنین، مشخص شد که گاه یک طرحواره می‌تواند واژه‌های به ظاهر متفاوت از حیث معنایی را خود جای دهد مانند واژۀ «گوش‌فیل» که از طرحوارۀ عمومی «[هستاری که شبیه عضوi از بدن حیوانj است]k ↔[[X]Ni [Y]Nj]Nk » حاصل شده است. این واژه می‌تواند به نوعی «خوردنی» و یا نوعی «گیاه» دلالت کند. از سوی دیگر می‌توان گفت که از این طرحواره، زیرطرحواره‌هایی با معنای «گیاه»، «خوردنی» و «ابزار» منشعب می‌شود. در این صورت واژۀ «گوش‌فیل» از دو زیرطرحواره با معنای «گیاه» و «خوردنی» ساخته می‌شود. به این طریق، یکسری کلمات به ظاهر مشابه ممکن است از طرحواره‌های متفاوت به وجود آیند. با توجه به رینر(2005) شاید بتوان واژه‌هایی مشابه با معنای متفاوت را حاصل ازهم نامی‌شدگی دانست. شایان ذکر است این واژه‌ها را نمی‌توان حاصل از چندمعنایی دانست چرا که بوی (2010) وجود سازوکارهای مفهومی و زیرتعمیم‌های معنایی حاصل از آن‌ها را مستلزم وجود چندمعنایی می‌داند.

از سوی دیگر این نتیجه حاصل شد که طرحواره‌ها در اسم‌های مرکب برون‌مرکز دارای درجات متفاوتی از انتزاع هستند. به طور مثال، طرحوارۀ عمومی «[حیوانی که دارندۀ چیزi در موقعیت/جهتj است][[X]Ni [Y]Nj]  k» دارای بالاترین انتزاع است. اما در طرحواره نیمه‌پر «[حیوانی که دارندۀ پا با میزانi است][[X]Numi [pɑ]N] k » با پر شدن یکی از جایگاه‌های خالی از میزان انتزاع کاسته می‌شود.

نظریۀ صرف ساخت‌محور با جفت کردن صورت و معنی در قالب ساخت و یا طرحواره این امکان را میسر می‌کند تا بتوان واژه‌های مرکب را به طور همزمان از هر دو بعد ساختاری و معنایی بررسی کرد. این در حالی است که رویکردهایی که تنها بر ساختار و یا معنا بنا نهاده شده‌اند، از توجه به بُعد دیگر باز می‌مانند. از طرحواره‌های استخراج‌شده و نتایج به دست‌آمده از این پژوهش می‌توان در امر واژه‌سازی و واژه‌گزینی و نرم افزارهای واژه‌سازی به منظور ساخت واژه‌های نو و بررسی کلمه‌های ممکن ناموجود در زبان فارسی بهره جست. علاوه بر این، از نتایج پژوهش حاضر می‌توان در فرهنگ‌نویسی در حوزه‌های تعریف واژه‌ها و تعیین برش‌های معنایی استفاده کرد.

 

[1] N. Fabb

[2] V. Adams

[3] A. Castairs-McCarthy

[4] I. Plag

[5] root

[6] F. Katamba

[7] base

[8] L. Bloomfield

[9] M. Haspelmath

[10] A. Bisseto

[11] G. Booij

[12] L. Bauer

[13] A. Renouf

[14] constructional schema

[15] R. Girju

[16] R. Jackendoff

[17] constructional polysemy

[18] R. Benczes

[19] bahuvrihi compound

[20] synthetic compound

[21] co-compound compound

[22] transposition compound

[23] metaphoric compound

[24] lexicalized compound

[25] R. Naya

[26] F. Masini

[27] A. Fabregas

[28] C. Appah

[29] G. Arcodia

[30] B. Basciano

[31] S. Park

[32] R. Lawer

[33] کلمه مرکب برون‌مرکز فاقد هسته معنایی در خود کلمه است، و هسته معنایی در خارج از کلمه مرکب و از طریق ساخت به دست می‌آید. لازم به ذکر است که اسکالیس و همکاران (2009: 49-84) نیز در پژوهشی با عنوان «برون‌مرکزی در ترکیب» سه نوع هستۀ نحوی، صرفی و معنایی را معرفی می‌کنند که از یکدیگر مستقل هستند بنابراین در گفتگو از کلمات مرکب برون‌مرکز، تنها نباید به ذکر این نکته کلی بسنده کرد که هسته در کلمات مرکب برون‌مرکز وجود ندارد. همچنین  اسکالیس و فابرگاس (2010) معتقدند برون‌مرکز بودن دال بر نبود هسته نیست بلکه در همۀ واژه‌های مرکب و در هر یک از مراحل واژه‌سازی می‌توان هسته‌ای را یافت.

[34] construction

[35] Word-based

[36] subschema

[37] slot

[38] construct

[39] instantiated

[40] constructional idiom

[41] affixoid

[42] در مکاتبات انجام شده با بوی، ایشان انگارۀ معنایی موردنظر را معرفی کردند.

[43] Parallel Architecture of Grammar

[44] MAKE/PRODUCE

[45] DEPICTION-DEPICTED

[46] ASSOCIATED WITH

[47] EXTENT

[48] در گروهی از زیرطرحواره‌های این طرحواره صفت در جایگاه دوم قرار می‌گیرد.

[49] به دلیل آن‌که در نظریۀ صرف ساخت‌محور ، نسخه مورد استناد این تحقیق، به موضوع سازوکار‌های مفهومی مجاز و استعاره در طرحواره‌ها  پرداخته نشده است، در این پژوهش نیز به این سازوکارها پرداخته نخواهد شد.

[50] F. Rainer

[51] با تشکر فراوان از داور محترم این مقاله که ابعاد مهمی از پیچیدگی­های موضوع مورد بررسی این پژوهش را پیش روی نگارندگان قرار دادند.

اسدی، غزال. (1399). بررسی طرحواره‌های ساختی ترکیب‌های برون مرکز سه جزئی در زبان فارسی: تحلیلی در چارچوب نظریۀ صرف ساخت. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس، تهران.
ایمانی، آوا؛ رفیعی، عادل. (1398). تحلیلی ساخت‌محور از ترکیبات نام‌اندام «سر» در زبان فارسی. زبان پژوهی (33)11، 129-159.
ایمانی، آوا؛ رفیعی، عادل و عموزاده، محمد. (1397). تحلیلی ساخت‌محور از ترکیبات نام‌اندام «دل» در زبان فارسی. پژوهش‌های زبانی (2)9، 23-44.
بامشادی، پارسا. (1398). اشتقاق و ترکیب درزبان فارسی در چهارچوب ساختواژه ساخت‌محور شناختی. رسالۀ دکتری، دانشگاه شهید بهشتی، تهران.
بامشادی، پارسا و انصاریان، شادی. (1399). نقش طرحواره‌های مرتبۀ دوم در تحلیل ساختارهای [اسم + شناسی/ نگاری/ کاوی] و صفت‌های متناظر آن‌ها در زبان فارسی. جستارهای زبانی (1)11، 301-328.
بهرامی خورشید، سحر و یزدانی مقدم، روزبهان. (1400). چندمعنایی در ترکیب‌های دارای ساخت [X be-VPRES] : تحلیلی در چارچوب نظری صرف ساخت، پژوهش‌های زبانی (1)12،  27-47.
رزم‌دیده، پریا و خیرمند، ساره. (1399). چندمعنایی واژه‌های پیچیدۀ مختوم به «نامه» در چارچوب صرف ساختی. زبانشناسی و گویش‌های خراسان، (4)12، 59-98.
رفیعی، عادل. (1391). صرف ساخت‌محور: شواهدی از فرایندهای واژه‌سازی در زبان فارسی. به کوشش محمد دبیرمقدم.  مجموعه مقالات هشتمین کنفرانس زبان شناسی  دانشگاه علامه طباطبایی (327-336).  تهران: انتشارات دانشگاه علامه طبابایی.
سبزواری، مهدی. (1391). تبیین و تحلیل رابطه‌های معنایی در اسامی برون‌مرکز فارسی معیار. پژوهش‌نامۀ انتقادی متون و برنامه‌های علوم انسانی (1)12، 45-61.
شاهوردی شهرکی، فاطمه. (1398). دوگان‌سازی در زبان فارسی: رویکرد صرف ساخت. رسالۀ دکتری، دانشگاه تربیت‌مدرس، تهران.
شقاقی، ویدا. (1386). مبانی صرف. تهران: سمت.
صدری افشار، غلامحسین؛ حکمی، نسرین و حکمی، نسترن. (1381). فرهنگ معاصر فارسی (ویراست 4). تهران: فرهنگ معاصر.
طاهری اسکویی، مرجان؛ پروینی راد، زهرا و تباری، پیمان. (1395). بررسی روابط معنایی در اسامی برون‌مرکز زبان فارسی. فصلنامۀ علمی پژوهشی زبان و ادب فارسی، (26 و 27)8، 261-278.
طباطبایی، علاءالدین. (1383). اسم و صفت مرکب بی‌هسته (برون‌مرکز). به کوشش محمد راسخ مهند و امید طبیب زاده. جشن نامه دکتر ید‌الله ثمره (155-163). همدان: انتشارات دانشگاه بوعلی سینا.
عظیم‌دخت، ذلیخا و رفیعی، عادل. (1398). واژه‌های مرکب مختوم به ستاک حال «پز» با مفهوم عامل‌محور از منظر صرف ‌ساختی. پژوهش‌های زبان‌شناسی تطبیقی (17)9، 19-45.
عظیم‌دخت، ذلیخا؛ رفیعی، عادل و رضایی، حدائق. (1397). تنوعات معنایی واژه‌های مرکب مختوم به ستاک حال «یاب» در زبان فارسی: رویکرد صرف‌ساختی. پژوهش‌های زبانی (2)10، 83-102.
کریمی‌دوستان، غلامحسین و وحید، انیس. (1392). تحلیل معنایی کلمات مرکب اسم-اسم در زبان فارسی. پژوهش‌های زبان‌شناسی (8)5، 65-82.
 
References
Adams, V. (1973). An introduction to Modern English word-formation. London: Longman.
Appah, C. K. I., Duah, R. A., & Kambon, O. (2017). Akan noun-verb nominal compounds: The exocentric synthetic view. Journal of Language Sciences 64, 1-15.
Appah, C. K. I., & Lawer, R. A. (2020). Noun-Noun compounds in Dangme. SKASE Journal of Theoretical Linguistics 17(2), 2-22.
Arcodia, G. F., & Basciano, B. (2018). The construction Morphology analysis of Chinese word formation. In G. Booij (Ed.), The construction of words: Advances in Construction Morphology (pp. 219-253). Cham: Springer.
Arkan, F., & Safari, A. (2017). An analysis of Persian compound nouns as constructions. Iranian Journal of Applied Language Studies 9(1), 34-58.
Asadi, G. (2020). The Study of Tripartite Exocentric Compounds in Persian: An Analysis within the Framework of Construction Morphology. MA thesis, Tarbiat Modarres university. Tehran [In Persian]
Azimdokht, Z., & Rafiei, A. (2019). Persian Agentive Compound Words Ending in 'PAZ' Present Stem: Construction Morphology Approach. Comparative Language Research 9(17), 19-45 [In Persian]
Azimdokht, Z., Rafiei, A., & Rezaei, H. (2018). Semantic Variations of Persian Compound Words Ending in the Present Stem -Yɑ̃B: Construction Morphology Approach. Journal of Researches in Linguistics 10(2), 83-102 [In Persian]
Bahrami-Khorshid, S., & Yazdani Moghaddam, R. (2021). Polysemy in the Compound Construction Formed as [X be-VPRES]: An Analysis in Construction Morphology. Journal of Language Research 12(1), 27-47 [In Persian]
Bamshadi, P. (2019). Persian Derivation and Compounding within the Framework of Cognitive Construction Morphology. Doctoral Thesis, Shahid Beheshti University. Tehran. [In Persian]
Bamshadi, P., & Ansarian, Sh. (2020). The role of second order schemas in the analysis of [N + ʃenɑsi/negɑri/kɑvi]N and their corresponding adjectives in Persian. Language Related Research 11(1), 301-328  [In Persian]
Bauer, L., & Renouf, A. (2001). A corpus-based study of compounding in English. Journal of English Linguistics 29(2), 101–123.
Bauer, L. (2003). Introducing Linguistic Morphology. Edinburgh: Edinburgh University Press.
Bauer, L. (2008). Exocentric compounds. Morphology 18, 51-74.
Benczes, R. (2004). On the analysability of English exocentric compounds. Jezikoslovlje 5(1-2), 1-12.
Bisetto, A. & Scalise, S. (2005). Classification of compounds. Lingue e Linguaggio 4(2), 319-332.
Bloomfield, L. (1933). Language. Chicago: The University of Chicago Press.
Booij, G. (2005). The Grammar of Words. Oxford: Oxford University Press.
Booij, G. (2010). Construction Morphology. Oxford: Oxford University Press.
Booij, G. (2015). Word-formation in Construction Grammar. In O. Peter Müller, I. Ohnheiser, S. Olsen & F. Rainer (Eds.), Word formation (pp.188-202). Berlin & Boston: Mouton de Gruyter.
Booij, G. (2016). Construction Morphology. In A. Hippisley, & G. T. Stump (Eds.), The Cambridge handbook of morphology (pp. 424-448). Cambridge: Cambridge University Press.
Booij, G. (2018). The construction of words: Advances in Construction Morphology. Cham: Springer.
Castairs-McCarthy, A. (2002). An Introduction to English Morphology. Edingburgh University Press: Edingburgh.
Fabb, N. (1998). Compounding. In A. Spencer and A. M. Zwicky (Eds.), The handbook of Morphology (pp. 66-83). Oxford: Blackwell.
Girju, R., Moldovan, D., & Anthothe, D. (2005). On the semantics of noun compounds. Journal of computer speech and Language 19(4), 479-496.
Haspelmath, M. (2002). Understanding Morphology. London: Arnold.
Imani, A. & Rafiei, A. (2019). A constructional study of the compounds of body part “Sar” (head) in Persian. Zabanpazhuhi 11(39), 129-159. [In Persian]
Imani, A., Rafiei, A., & Amouzadeh, M. (2019).  Constructional Study of the Compounds of Body Part “Del” (Heart) in Persian. Journal of Language Research 9(2), 23-44. [In Persian]
Jackendoff, R. S. (2002). Foundations of language. Oxford: Oxford University Press.
Jakendoff, R. S. (2010). The ecology of English noun-noun compounds. In R. Jakendoff, Meaning and the Lexicon: The Parallel Architecture 1975-2010 (pp. 413-451). Oxford: oxford University Press.
KarimiDoustan, Gh., & Vahidi, A. (2013). A semantic analysis im noun-noun compounds in Persian. Journal of Researches in Linguistics 5(8), 65-82. [In Persian]
Katamba, F. (1993). Morphology. Palgrave: Macmillan Press LTD.
Masini, F., & Fabregas, A. (2016). Prominence in morphology: the notion of head. Retrieved from https://munin.uit.no/bitstream/handle/10037/9050/article.pdf?sequence=6.
Naya, R. (2015). Exocentricity and silent nouns as heads of compounds formations. Tsukuba English Studies 34, 143-166.
Park, S. (2019). A Construction Morphology analysis of old English bahuvrihi adjectival compounds. Studies in English Language and Literature 45(2), 287-306.
Plag, I. (2003). Word-formation in English. Cambridge: Cambridge University Press.
Rafiei, A. (2012). Construction Morphology: Some evidence from Persian word formation. In M. Dabir  Moghaddam (Ed.), Proceedings of 8th International Conference on Linguistics (pp. 327-336). Tehran: Allameh Tabataba’i University. [In Persian]
Rainer, F. (2005). Typology, diachrony, and universals of semantic change in word formation: a Romanist’s look at the polysemy of agent nouns, In G. Booij, E. Guevara, A. Ralli, S. Sgroi and S. Scalise (Eds.), On-line Proceedings of forth Mediterranean Morphology Meeting Catania (pp. 21-34). Bologna: University of Bologna.
Razmdide, P., & Kheyrmand, S. (2020). Polysemy in nɑme-last Complex Words Within Construction Morphology. Journal of Linguitics & Khorasan Dialects 12(2), 59-98. [In Persian]
Sabzevari, M. (2012). Analysis and explanation of semantic relations in exocentric cpmounds in modern Persian. Critical Studies in Texts and Programs of Human Sciences 12(1), 45-61 [In Persian]
Sadri Afshar, Gh., Sadri Afshar, N., & Hakimi, N. (2002). Farhang Moaser Persian Dictionary. Tehran: Farhang Moaser. [In Persian]
Scalise, S.,&  Fábregas, A. (2010) The head in compounding, In S. Scalise and I. Vogel (Eds.), Cross-Disciplinary Issues in Compounding (pp. 109-126). Amsterdam: John Benjamins, 109-126.
Scalise, S., Fábregas, A., & Forza, F. (2009). Exocentricity in compounding. Gengo Kenkyu 135, 49-84.
Shagaghi, V. (2007). An introduction to morphology. Tehran: Samt [In Persian]
Shahverdi, F. (2019). Persian Reduplication:Construction Morphology Approach. Doctoral Thesis, Tarbiat Modares University. Tehran. [In Persian]
Tabatabai, A. (2004). Exocentric compound nouns and adjectives. In M. Rasekh-Mahand and O. Tabibzade (Eds.), Essays in honour of Yadollah Samareh (pp. 155-163). Hamedan: Bualisina University. [In Persian]
Taheri Osgouei, M., Parvinyard, Z., & Tabari, P. (2016). Study of semantic relationships in exocentric compounds in Persian language. Persian Language and Literature Quarterly Journal 8(26, 27), 261-278. [In Persian]