Document Type : Research Paper
Authors
1 Assistant Professor, Department of Linguistics, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran
2 MA. in Linguistics, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran
Abstract
Keywords
1. مقدمه
در زبانشناسی شناختی، پنج عامل: «استعاره، مجاز، تعمیم، تخصیص و تبدیل طرحواره تصویری»[1]، بهعنوان مهمترین عوامل گسترش معنایی واحدهای زبانی و بالتبع چندمعنایی شناخته میشوند (کایکنز[2] و زوادا،[3] 2001: xii-xiv). در اشاره به چندمعنایی حاصل از دو عامل استعاره و مجاز در آثار متعددی به روابط و برهمکنش این دو «فرایند»[4] و عدم وجود مرز قاطع میان استعاره و مجاز اشاره شده [نگاه کنید به بارسلونا[5] (2000)، دیروِن[6] و پورینگز[7] (2002)، وارن[8] (1992) و گوسنز[9] (1995،1990)]. از جمله دیدگاههای متمرکز بر این موضوع، نظریۀ «چندمعنایی چهارمقولهای»[10] ریمر[11] (2005) است، که در صورتبندی از نظریۀ «استعاریـ مجازی» گوسنز تأثیر پذیرفته است. البته پژوهشگران دیگری نیز تحت تأثیر نظریۀ گوسنز، مطالعاتی پیرامون برهمکنش استعاره و مجاز انجام دادهاند که از آن میان میتوان به گیررتس[12] (2002) اشارهکرد. اما ریمر در طرح نظریهاش به طور خاص به قرابت و تفاوتهای نظریۀ خود و گوسنز و وامداری به او تصریح میکند. وی با مطالعه افعال دارای مفهوم «زدن/برخوردکردن»[13]، در زبانهای انگلیسی و والپیری، به چهار روش کلی گسترش معنا قائلاست که عبارتند از: کاربرد استعاری و سه نوع مجاز تأثیر، مؤلفه و بافت. بر این اساس و با توجه به دامنه وسیع تنوعات معنایی فعل «زدن» در زبان فارسی، در نوشته حاضر برآنیم سازوکارهای دخیل در گسترش معنایی این فعل را بررسی کنیم و به طور خاص در پی پاسخگویی به پرسشهای زیر هستیم:
|
1) |
کدام الگوهای گسترش معنایی پیشنهادی ریمر (2005) در چندمعنایی فعل «زدن» در فارسی دخیل است؟ |
|
2) |
تنوعات معنایی زبانویژه در گسترش معنایی «زدن» در فارسی چگونه در الگوی ریمر تبیین میشوند؟ |
|
3) |
کدامیک از عوامل گسترش معنایی استعاره و مجاز بیشترین تنوعات معنایی برای «زدن» را حاصل میکند؟ |
پیرامون موضوع مورد بحث پژوهشهای متعددی صورت گرفته است. فامیلی (2006) جزایر معنایی برخی افعال سبک را بررسی کردهاست. عموزاده و بهرامی (1391) چندمعنایی حاصل از عملکرد نیروی محرکه در سازه فعلی افعال مرکب حاصل از «کردن» و «داشتن» در الگوی بروگمان (2001) را بررسی کرده اند و این الگوی نظری در مطالعه خانبازی (1392) برای افعال سبک «زدن» و «کشیدن» و سلطانی و همکاران (1396) در چندمعنایی فعل سبک «گرفتن» نیز اتخاذ شده است. همچنین گلفام و همکاران (1390) طرحوارههای مؤثر در چندمعنایی فعل سبک «شدن» و عموزاده و همکاران (1394) فعل سبک «گرفتن» را در انگاره چندمعنایی اصولمند واکاوی کردهاند. برخی مطالعات دیگر مانند افراشی و جوکندان (1393) و افراشی و عسگری (1396) به ترتیب چندمعنایی افعال حسی «شنیدن» و «دیدن» را بر مبنای الگوی نظری تیلر بررسی کرده و شبکۀ معنایی افعال را ترسیم نموده و کارایی ساختار مقولۀ معنایی مبتنی بر شباهت خانوادگی و زنجیره های معانی را ارزیابی کردهاند. گندمکار (1395) با هدف نقد ردهشناسی واژگانی، چندمعنایی «خوردن» را در این قالب محک زده است. از جمله مطالعاتی که با اتخاذ دیدگاه درزمانی روند چندمعنا شدن افعال را در چارچوب شناختی و ترسیم طرحوارههای تصویری مورد توجه داشتهاند میتوان به چنگیزی و عبدالکریمی (1395) برای افعال «بریدن» و «انداختن»، عبدالکریمی و چنگیزی (1396) برای فعل «گرفتن» و صبوری و همکاران (1398) برای افعال «ایستادن» و «نشستن» اشاره کرد.
از این میان، مرتبطترین اثر به لحاظ موضوعی، مقاله کریمیدوستان و روحیبایگی (1395) است که بهاختصار به برخی نظرات ایشان اشاره میشود. نویسندگان با بهرهگیری از مفاهیم طرحواره سرنمون و استعارههای مفهومی، تعدد معنایی فعل سبک «زدن» را بررسی و اشاره میکنند گسترش معنایی فعل زدن ذیل سه طرحوارۀ پیشنهادی شامل: 1) طرحوارۀ سرنمون از طریق برجسته سازی عناصر اعمال نیرو، تماس لحظه ای و حرکت، 2) طرحوارۀ فرعی با حذف مفاهیم اعمال نیرو و ضربه و نیز برجستگی عناصر معنایی تماس (غیرلحظه ای یا دائم) و ایجاد تغییر در سطحی مفروض و 3) طرحوارۀ فرعی از طریق حرکت دادن مرزنما توسط گذرنده و قرار دادن آن درون یک فضای مفروض قابل تبیین است.
همچنین برای طرحواره سرنمون، سه زیرمجموعه برمیشمرند. معالوصف دلیل قرارگرفتن آنها ذیل طرحواره اصلی و تفکیک از دو طرحواره فرعی بهصراحت بیاننمیشود. چنین بهنظر میرسد که در طرحواره اصلی هر چهار مؤلفه سرنمون شامل «نیرو، تماس، حرکت و تأثیر» بهعنوان مشخصههای معنایی «زدن» حفظ و تنوع معنایی زیرمجموعهای تنها براساس برجستگی یکی از این مولفهها ایجاد میشود، اما طرحوارههای فرعی از حذف یک یا دو مؤلفه معنایی سرنمون حاصل میآیند. بهاین ترتیب «زدن» را در «بعضی خوراکیها را سرما زدهبود» ذیل طرحواره سرنمون قرار میدهند. ایشان بهدقت اظهارمیدارند که در کارکرد فوق، عنصر تأثیر در طرحواره سرنمون، برجستگی یافته، اما مسأله اینجاست که مشکل بتوان «زدن» در مثال مذکور را حامل مشخصه «حرکت» حتی در مفهوم تجریدی آن دانست؛ در حالی که طبق نظر ایشان قاعدتاً «زدن» سرنمون، باید حامل هر چهار مؤلفه مرکزی معنایی باشد. نکته قابل ذکر دیگر آنکه علیرغم تأکید بر بررسی چندمعنایی فعل سبک «زدن» در عنوان مقاله، در متن به دفعات به شواهدی از تنوع معنایی «زدن» در مقام فعل سنگین/اصلی استناد شدهاست. «ته ریحانها را با کارد بزن» نمونهای از این دست است.
با توجه به توضیحاتی که از نظر گذشت، در تحقیقات صورت گرفته کمتر بر فرایندهای مجاز و استعاره در گسترش معنای افعال تمرکز شده و اغلب پژوهش ها با تاکید بر مقولات شعاعی و طرح واره های تصویری صورت گرفته اند. مقاله حاضر با تمرکز بر حوزه مفهومی «زدن»، گسترش معنایی در هر دو کارکرد فعل سبک و سنگین این فعل را در چارچوب ریمر (2005) مورد بررسی قرار میدهد. این پژوهش توصیفیـتحلیلی است و شواهد مورد استناد به شیوه کتابخانهای از مدخل «زدن» در فرهنگ 8 جلدی سخن (1381) استخراجگردیدهاست.
در ادامه، نخست مروری بر مبنای نظری خواهیم داشت و پس از آن 71 معنی مذکور ذیل مدخل «زدن» در فرهنگ سخن در بافت جملات نمونۀ مندرج در خودِ فرهنگ در الگوی چندمعنایی ریمر تحلیل و دستهبندی میشوند و نهایتاً جمعبندی، نتایج حاصل از تحلیل و پاسخ پرسشهای مطروحه ارائه میگردد. بدون شک عدم امکان بررسی پیکرۀ زبانی وسیعتر و دسترسی به کاربردهای جدیدتری که احتمالاً در فرهنگها ثبت نشدهاند، محدودیتی برای پژوهش حاضر است.
2. مبنای نظری
در ابتدا به عنوان پیش درآمدی برای ورود به معرفی نظریه، نگاه کوتاهی به مسأله مرزبندی مجاز و استعاره و روابط میان آن دو از دیدگاه ریمر و گوسنز خواهیم داشت. بهمنظور شفافسازی مفاهیم، در معرفی نظریۀ چندمعنایی ریمر، به مثالهایی از کتاب او استنادخواهدشد. لازم به ذکر است چهار روش گسترش معنایی در الگوی ریمر، هریک دارای زیربخشهایی است که ممکن است ذیل مدخل «زدن» فرهنگ سخن، متناظری برای آنها یافتنشود، معالوصف معرفی اجمالی تمامی زیربخشها نمایانگر دقت نظر نظریهپرداز و جامعیت بحث است.
2. 1 استعاره و مجاز
مجاز و استعاره دو فرایند مهم در بحث روابط معنایی هستند که بهعنوان راهکارهای اصلی گسترش معنا از معنای «هستهای»[14] به معنای «گسترشیافته»[15] شناخته میشوند و روابط «چندمعنا»[16] را حاصل میکنند (ریمر، 2005: 187-186). با اینکه در سنت معناشناسی و فن شعر، تقسیم فرایندهای گسترش معنا به دستکم دو فرایند مجاز و استعاره، بسیار مقبول است، اما ترسیم خطی قاطع که مرز میان دو فرایند را معین کند و همچنین برشمردن ویژگیهای دقیق آنها هنوز محل اختلاف میان معناشناسان است.
ریمر (2005: 191-189) در مرزبندی مجاز و استعاره به دو «ابهام ذاتی» اشاره میکند. اولین ابهام به مسئلۀ «حوزههای مفهومی» مربوط میشود. برخی از محققان (از جمله تِرْنِر[17]، 1987: 21؛ لیکاف[18]، 1987: 288؛ لیکاف و تِرْنِر، 1989: 103-104) بر این عقیدهاند که مجاز را باید فرایند/انتقالی «درونحوزهای»[19] بهحسابآورد، حال آنکه استعاره «بیناحوزهای»[20] است. اما برای برخی دیگر هویت حوزه در تمایز استعاره و مجاز مطرح نیست. دومین ابهام به مسأله «مجاورت»[21] در مجاز مربوط است. برخی معتقدند که حدود و ثغور مجاورت در مجاز مشخص نیست. مثلاً میتوان از «رویدادهایی» نامبرد که به خودی خود بخشی از رویداد «زدن/برخوردکردن» نیستند، اما در «مجاورت» آن قرار دارند؛ بهعنوان نمونه، در مجاز سنتی «hit» بهجای «wound» مجاورت، برخاسته از رابطۀ «علّی و معلولی» است. اما چنین مجاورتی در همه حالات معتبر نیست؛ زیرا عمل «زخمیشدن» میتواند در اثر رخدادی به غیر از «زدن» نیز ایجاد و همچنان با فعل «زدن» و مفاهیم مشابه بیانشود[22]. «ضرب» در معنای «ریتم» (انوری، 1381: 4814) مشابه چنین وضعیتی را در زبان فارسی نشان میدهد. در جملهای مانند «بهترین تصنیفهای عارف از حیث وزن و آهنگ و ضرب همین تصنیفهاست»، جانشینی واژه «ضرب» به جای «ریتم» مشهود است. بنابراین در این موارد میتوان تبیین را بر پایه هر یک از موارد «استعاره» ،«مجازـ استعاره» و یا حتی «مجاز» ارائه داد.
گاهی نیز یک رویداد، نه بخشی از رویداد اصلی «زدن/برخوردکردن» است و نه به مفهوم سنتی مجاز، در مجاورت آن قرار دارد، بلکه روابطی از نوع «تشابه» با رویداد «زدن/برخوردکردن» برقرار میکنند؛ مانندِ جملۀ «فکری به سرم زده»، که ریمر در بحث کاربرد استعاری به آن اشاره کرده و همان استعارههای سنتی را شامل میشوند (همانجا).
گوسنز (1990) بهنقل از ریمر (2005: 187) عنوان فراگیر[23] «استعاری-مجازی»[24] را برای ارجاع به چهار فرایند حاصل از برهمکنش استعاره و مجاز بهکار میبرد: «استعارهازمجاز»، «مجازدراستعاره»، «مجاززداییدراستعاره» و «استعارهدرمجاز». از این میان نوع اول، یعنی «استعارهازمجاز» رایجتر است و به بیان او، بیشترین میزان ابهام را حاصل میکند (1990: 194-193). او (همانجا) اصطلاح «beat one's breast» را در معنای «نمایش پر سروصدا و تاحدی متظاهرانه بیان غم و اندوه در حضور دیگران» نمونهای از «استعارهازمجاز» برمیشمرد؛ خوانش استعاری از آنجا نشات می گیرد که صحنه مورد هدف استعاره، از طریق صحنه ای که به لحاظ مفهومی کاملا متفاوت است (در این مثال یک عمل فیزیکی) توصیف شده است. نکتۀ قابل توجه این است که در این مورد، نگاشت دو حوزۀ مفهومی، که طبق تصور عمومی در مورد استعاره رخ میدهد، وجود ندارد؛ زیرا مؤلفههای درونی عملِ صورتگرفته در دو صحنۀ «زاریکردن در جمع» و «زدن به سینۀ خود» هیچگونه شباهتی به هم ندارند. اما یک پایۀ مجازی نیز برای این اصطلاح وجود دارد؛ و آن سنتی دینی در قدیم است، که در آن افراد هنگام اعتراف در برابر مردم، به سینۀ خود ضربه میزدند. در این بافت زبانی، مفاهیم «حامل» یعنی عمل فیزیکیِ ضربه زدن به سینۀ خود و «مقصد» که همان بیان متظاهرانۀ اندوه در جمع است کنار هم قرار گرفتهاند و دو صحنه را به شیوهای بیشتر مجازگونه به هم مربوط میسازند. طبیعتاً امروزه آن بافت پیونددهنده در ذهن کاربران فعال نیست و بنابراین دو حوزۀ «اعتراف» و «زدن» بر سینۀ خود جدا از هم در نظر گرفته میشوند. به این علت است که گوسنز این مثال را استعاره میانگارد، اما استعارهای که در آن عوامل مجازی نقش تعیینکننده دارند.
2. 2 پسااستعاره و پسامجاز
چنانکه از نظر گذشت، گوسنز بسیاری از موارد گسترش معنایی را نه کاملاً مایل به استعاره، و نه مطلقاً مجاز میداند و همین نگرش بر لزوم معرفی چهار فرایند ذاتاً ترکیبی، ذیل عنوان کلی «استعاریـمجازی» صحه میگذارد. اما ریمر (2005: 187) بر آن است که برخی گسترشهای معنایی، بیش از آنکه ملغمه یا ترکیبی از دو فرایند باشند، حقیقتاً دیگر نه استعاره فرض میشوند و نه مجاز و به این ترتیب، اصطلاح «پسامجاز»[25] و «پسا استعاره»[26] را پیش مینهد که البته این دومی کمتر شایع است. روابطی که این دو نوع جدید گسترش معنا بیان میکنند، نه تنها از نوع ترکیبی نیستند، بلکه بیشتر از نوع «کلیشهای/تعمیمیافته»[27] و «پسامقولهای»[28] هستند.[29] به این ترتیب، از نظر ریمر (همان: 197) اصطلاح «beat one'sbreast» پسامجازی است که در طول زمان، بازتفسیر و «کلیشهای/تعمیمیافته» شده و هیچ «طرح استعاریای»، بهعنوان زمینۀ گسترش معنا جایگزین آن نشدهاست. بنابراین تنها فرایند موجود مجاز و نه استعاره است.
ریمر (همان: 200-199) استعارههای مرده[30] را پسا استعاره مینامد.[31] یعنی کاربردهایی استعاری از معانی هستهای، که در طول زمان خاصیت استعاری خود را از دست دادهاند و امروز همچنان به مقصد استعاره ارجاع میدهند؛ اما این مقصد دیگر با هیچگونه نگاشت استعاری به حامل اولیهاش مرتبط نیست. ریمر به سنت اسلاف خود در معناشناسی شناختی مانند لیکاف و جانسون (2003) بر اهمیت «استعارههای مرده» تأکید میکند[32]. به نظر شناختگرایان، استعاره صرفاً به حوزههایی چون ادبیات و فلسفه محدود نمیشود، بلکه اساساً انسان استعاری میاندیشد و بهترین جایی که میتوان استعاره را سراغ کرد همین زندگی روزمره است. به تعبیری «استعارههای مرده» در زبان روزمره به «پسزمینه» تبدیل میشوند، ولی در زبان شعر با استعارههای زنده و بدیع مواجهیم که باید در «پیشزمینه» نشان داده شوند (هاوکس[33] 1395: 109-114).
2. 3 نظریه چندمعنایی چهارمقولهای
برای ورود به نظریه و تشریح آن، ابتدا مختصر تعریفی از صحنۀ سرنمون «زدن/برخوردکردن» از دید ریمر ارائه خواهیم نمود و سپس انواع روشهای گسترش را بهطور جداگانه معرفی میکنیم. در بسط توضیحات هر بخش برای شناخت دیدگاه موردنظر، به مثالها و شواهد مورد اشاره خود ریمر استناد میشود و ورودی به مثالهای متناقض یا متناظر در فارسی نخواهیم داشت، اما در بخش چهارم متناظرهای کاربردی فارسی و یا احیاناً تنوعاتی که مختص فارسی هستند، ارائه میگردد. اتخاذ این رویکرد، از یکسو با هدف بازنمایی دقیق دیدگاه ریمر و از سوی دیگر بهمنظور پیشگیری از خلط مباحث و در هم آمیختگی دیدگاه خاص ریمر و نظرات نویسندگان این سطور است که بعضاً میتواند در جنبههایی متفاوت باشد. این تفاوت در مواردی ناشی از تفاوتهای رفتاری زبان فارسی است و در جنبههایی نیز اختلاف دیدگاه نویسندگان و ریمر مطرح است.
2. 3. 1 صحنه سرنمون رویداد «زدن/برخوردکردن»
آنچه ریمر (2005: 180) در راستای دیدگاه رایج (نک. لانگاکر[34]، 1991: 304-282؛ پالانکر[35]، 1999: 58-61) از معنای هستهای «زدن/برخوردکردن» مدنظر دارد، عنصری در حال حرکت به نام «ضربهزننده»[36] است که به سطح شیء ضربهخورنده در یک نقطۀ تماس مشخص برخورد میکند. در صحنه مذکور «ضربهزننده» هم میتواند در نقش فاعل فعل (مثال 1a) تعریف شود و هم در قالب گروه حرف اضافهای، در نقشِ «ابزار» واقع شود (مثال 1b).
|
چوب به نرده خورد. |
The stick hit the fence. |
a. |
1) |
|
او با چوب به نرده زد. |
She hit the fence with the stick. |
b. |
|
2. 3. 2 انواع گسترش معنایی رویداد «زدن/برخوردکردن»
چهار نوع گسترش معنایی در نظریۀ ریمر شامل کاربرد استعاری و سه نوع مجاز هستند که در زیر به تشریح آنها میپردازیم. اما پیش از آن در شناخت دیدگاه ریمر ذکر این مهم ضرورت دارد که او (2005: 181-179) در معرفی رخداد پایه «زدن» چنان که از نظر گذشت بر برخورد یک ضربهزننده فیزیکی با سطح شیءضربهخورنده تأکید میکند، اما در ادامه تصریح مینماید که در انواع گسترش معنایی حاصله، هر کدام از عوامل ضربهزننده و ضربهخورنده و حتی نوع برخورد یا تماس، دستخوش تغییر یا دگرگونی معنایی شده و از مفهوم پایه و سرنمون فاصله میگیرند؛ به این ترتیب هر دو مفهوم ضربهزننده و ضربهخورنده میتوانند ماهیتی انتزاعی و غیرفیزیکی یابند و طبیعتاً مفهوم پایهای «سطحِ ضربهخورنده» بهعنوان «شیء دوبعدی[37]» میتواند با فاصلهگرفتن از مفهوم سرنمون به صورت ذهنی و انتزاعی تصور شود؛ کما اینکه در ادامه در مثال (2) با چنین وضعیتی مواجه خواهیم شد، که در آن «حرف» به عنوان ضربهزننده و «وجدان» بهعنوان ضربهخورنده عمل میکنند. مضاف بر این حتی سطح فیزیکی و عینی نیز به مفهوم ریاضیِ آن محدود نمیشود و در گسترش معنایی میتواند بهصورت نقطه، خط، شیء دوبعدی و سهبعدی تجلی یابد که محصول فاصلهگرفتن از مفهوم سرنمون است. درواقع سطح نه در مفهوم ریاضی آن، بلکه در مفهومی عام برای محل برخورد، مورد توجه است. این نگرش در مثالهای متعددی که ریمر از زبان انگلیسی ارائه میدهد، کاملاً مشهود است و در بخش تحلیل برای مثالهای فارسی نیز مشاهده خواهد شد.
به بیان ریمر (همان: 184-183) تفاوت کاربرد استعاری «زدن/برخوردکردن» با معنای هستهای در آن است که گزاره به ضربهزننده و ضربهخورندهای ارجاع میدهد که سرنمون نیستند. مثال زیر از اوست.
|
Your feeble words shall not my conscience smite. |
2. |
|
حرفهای سست تو به وجدان من ضربه نخواهد زد. |
|
با فرض آنکه ضربهزننده و ضربهخورنده در صحنه سرنمون، عناصری مادی هستند، مثال فوق با اشاره به ضربهزننده و ضربهخورنده غیرمادی، قطعاً سرنمون نخواهد بود. «زدن» بیشتر در کاربردی استعاری ظاهر شده تا یک گسترش معنایی در مفهوم خاص. از آنجا که برای درک مفهوم در این کاربرد، نیازی به تفسیر نیست، بنابراین استعاره راهکاری برای گسترش معنا به معنی اخصّ کلمه تلقی نمیشود، بلکه شیوهای است برای برقراری رابطه میان معنای هستهای یک فعل، با مدلولهایی غیرمعمول.
ریمر (همان: 239-222) به هشت نوع کاربرد استعاری دست مییابد.
الف) قرار دادن واژهها در معرض زدن/برخوردکردن
«زدن» استعاره از کارکردن روی یک موضوع است که به منزله تلاش برای فهم و درک مطلبی و استدلال پیرامون آن تلقی میشود.
|
Beat this discourse of mine over and over until you have gotten the habit thereof. |
3. |
|
آنقدر به این سخنان من فکر کن (روی سخنان من کار کن)، تا به آنها عادت کنی (در ذهنت جا بیفتد). |
|
ب) آگاهی سطحی است که اندیشهها و ادراکات در حکم ضربهزننده به آن عمل میکنند
«زدن» استعاره از «به ذهن خطورکردن» است.
|
Hold … a thought has struck me! |
4. |
|
صبر کن... فکری به ذهنم رسیده! |
|
ج) رسیدن به نتیجۀ دلخواه، ضربهزدن به یک سطح است
«زدن»، رسیدن و دستیافتن به مقصود تعبیر میشود.
|
One of the most difficult thing in painting is to hit the exact colour of human face. |
5. |
|
یکی از سختترین کارها در نقاشی این است که رنگ صورت انسان را درست از کار دربیاوریم. |
|
د) تعامل صدمهزننده نوعی زدن/برخوردکردن است
|
The Virus will strike many Australian this year. |
6. |
|
امسال ویروس بسیاری از استرالیاییها را مبتلا خواهد کرد. |
|
هـ) درخواستها، زدن/برخوردکردن هستند
«زدن»، درخواستی ناگهانی و همراه با تحت فشار گذاشتن طرف درخواست است.
|
…let's hurry by or he'll strike us for the price of a drink. |
7. |
|
بیایید سریع برویم وگرنه او به خاطر پول یک نوشیدنی خفتمان را میگیرد. |
|
و) رسیدن در یک محل زدن/برخوردکردن است
|
They struck the river within a day's ride of Rainbar. |
8. |
|
در عرض یک روز با ماشین از رینبار به رودخانه رسیدند. |
|
ز) جاذبه هیجانی ضربه فیزیکی است
«زدن» استعاره از مجذوب و شیفته شدن است.
|
Did … that young man ... seem struck up on Irene? Asked the Colonel. |
9. |
|
کلنل پرسید، به نظرت آن مرد جوان به ایرین علاقهمند شد؟ |
|
ح) استعارههایی با فعل لمسشدن/کردن؛ تماس با فشار در مقابل تماس بدون فشار
در کاربرد استعاری «لمسکردن/شدن» مسئلۀ «نوع تماس» مطرح است. این تماس در مورد افعال «زدن/برخوردکردن» همراه با شدت و فشار است، اما در لمس کردن چنین نیست و با تماسِ بدون فشار روبهرو هستیم. مثال (10) حاکی از این مطلب است. نوع رابطه میان فاعل و مفعول در افعال تماسی، موقت و غیرمتوالی و یا در مواردی، خنثی است و اشتراک آنها عدم وجود تماسِ همراه با ضربه و فشار میان ضربهزننده و سطحِ ضربهخورنده است؛ عاملی که در واژگان مربوط به «زدن/برخوردکردن» حتماً وجود دارد.
|
The prices, after touching 88, fell back on French sales to 86. |
10. |
|
در حراج فرانسه، قیمتها ابتدا به 88 رسیدند و سپس به 86 بازگشتند. |
|
به بیان ریمر (همان: 182) مجاز تأثیر[38]، گسترش معنای هستهای فعل با توجه به تأثیر آن است. درواقع در مجاز تأثیری، فعل علاوه بر خود رویداد «زدن/برخوردکردن»، تأثیر ناشی از آن را نیز بیان میکند. ریمر (همان: 284-241) برای مجاز تأثیر به انواع زیر قائل است:
الف) حرکت بهوسیلۀ زدن/برخوردکردن، در سطح پدید میآید
توپ در مثال زیر، تحت تأثیر عمل فعل (ضربه پا)، به حرکت درآمده و از بالای نرده عبورکردهاست. بنابراین پرت شدن توپ به آن سوی حصار ناشی از تأثیر «زدن» است.
|
He hit a ball over the fence. |
11. |
|
او توپ را (با پا) به آن طرف حصار پرتکرد. |
|
ب) تغییر وضعیت در سطح بهوسیلۀ زدن/برخوردکردن ایجاد میشود
«زدن» مفهوم غلبهکردن و پیروزشدن را منتقل میکند که نوعی تغییر وضعیت محسوبمیشود[39].
|
He had beat the Romans in a pitched battle. |
12. |
|
او رومیان را در یک جنگ تن به تن شکست داده بود. |
|
ج) تغییر در وضع روانی/تجربی، در سطح بهوسیلۀ زدن/برخوردکردن ایجاد میشود
«زدن» در مفهوم خستگی شدید بهکاررفتهاست.
|
He is completely knocked up from overwork. |
13. |
|
او از فرط کار بهکل فرسوده است. |
|
د) تغییر در ساختار فیزیکی در سطح بهوسیلۀ زدن/برخوردکردن
«زدن» در مفهوم «ساییدن» آوردهشدهاست.
|
We say, to beat drugs, to beat pepper, to beat spices; that is to say, to pulverize them. |
14. |
|
به خاطر این برای مواد مخدر، فلفل یا ادویه فعل ساییدن را به کار میبریم، که آنها را پودر میکنیم. |
|
هـ) سطح بهوسیلۀ زدن/برخوردکردن بهوجودمیآید
برای مفعول آتش، زدنی رخنداده، بلکه آتش بهعنوان نتیجۀ رویداد «زدن» حاصلآمدهاست.
|
I must observe, that no man can strike fire with a feather. |
15. |
|
باید حواسم باشد که هیچکس قادر نیست با یک پَر آتش به راه بیندازد. |
|
و) سطح بهوسیلۀ زدن/برخوردکردن بهوجودآمده و به حرکت درمیآید
«زدن» در مفهوم کنار هم قراردادن اجزاء و ساختن شتابزده چیزی است. درواقع در نتیجۀ عمل «زدن»، قسمتهای مختلف صحنه کنار هم آمده و ساختمان آن شکل گرفتهاست. بنابراین «زدن»، هم چیزی را به حرکت درآورده و هم موجود ساخته است.
|
A temporary stage has been roughly knocked together. |
16. |
|
یک صحنۀ موقتی عجولانه سرهمبندی شده است. |
|
نوع سوم که همان مجاز بافت[40] است، گسترش معنای هستهای فعل تحت تأثیر بافتی است که رویداد در آن به وقوع میپیوندد. در این نوع از گسترش مجازی، معنی فعل بهگونهای دستخوش تغییر میشود که مفهوم جدید آن، بافت یا چهارچوب رویدادی گستردهتری را تداعی کند. ریمر (همان: 291-285) چهار نوع بافت را بهعنوان عوامل گسترش معنای «زدن/برخوردکردن» مطرح میکند، اما در اینجا از طرح یک نوع آن به دلیل تابو بودن صرفنظرمیکنیم.
الف) حرکت بهعنوان بافتی برای زدن/برخوردکردن
|
Always slap along at a desperate rate through the streets. |
17. |
|
همیشه با سرعت سرسامآور از خیابان عبورکن. |
|
«زدن» در فعل مرکب «قدمزدن» در فارسی مثالی از این نوع مجازاست. در راه رفتن حرکت وجود دارد و در این بافتِ حرکتی، پا به صورت مداوم بر سطح زمین ضربه وارد میکند.
ب) موسیقی بهعنوان بافتی برای زدن/برخوردکردن
|
A maid … smote her harp, and sang. |
18. |
|
دخترکی چنگ نواخت/زد و آواز خواند. |
|
در فارسی نواختن انواع آلات موسیقی با فعل «زدن» بیان میشود. «زدن» به نواختن تعبیر میشود و این گسترش معنایی در بافت محقق میگردد. به نظر ریمر (همان: 290) «زدن/برخوردکردن» روی تمام ساز اعمالنشده، بلکه بر بخشی از این ابزار (فقط سیمها)، آنهم به شیوهای خاص اعمالشدهاست.
ج) حملهکردن/ جنگیدن/ برخورد خصمانه بهعنوان بافتی برای زدن/برخوردکردن
در جملۀ زیر (مأخوذ از یکی از نمایشنامههای شکسپیر) «زدن» در چهارچوب رویدادی گستردهتر «جنگیدن» یعنی چیزی فراتر از عمل «زدن/برخوردکردن» بهکاررفتهاست و بهعنوان یکی از رویدادهای زیرشمولِ جنگیدن، مفهوم کل رویداد را دربرگرفته است.
|
His present gift shall furnish me to those Italian fields where noble fellows strike. |
19. |
|
اینکْهدیۀ او، مرا به رزمگاه روم خواهد کشاند، آنجا که نجیبزادگان میرزمند. |
|
در مجاز مؤلفه[41]، یک یا چند مؤلفه از مؤلفههای «زدن/برخوردکردن» گزینشمیشود و از اینمیان، «مؤلفۀ حرکت» موجود در «زدن» محوریتر است، اما مسلماً «حرکت» تنها مؤلفۀ این رویداد نیست. به بیان ریمر (همان: 293-292) تفاوت مجاز مؤلفه با دو نوع قبلی آن است که، برخلاف موارد پیشین، گسترش از طریق جذب اطلاعات اضافه در درون معنای هستهای اتفاق نمیافتد، بلکه برعکس، تخصیص مجازی[42] رخ میدهد؛ معنای هستهای «زدن/برخوردکردن» محدود شده و بنابراین تنها قسمتهای معینی از آن مدنظر قرارمیگیرد.
|
He [a preacher] thrashed with his arms, as though he were about to strike. |
20. |
|
واعظ دستانش را چنان در هوا تکانداد، گویی بخواهد سیلیبزند. |
|
واعظ دستان خود را شلاقوار به اینسو و آنسو حرکتمیدهد؛ گویی بخواهد کسی را بزند، اما هیچ برخورد یا زدنی در کار نیست و از کل رویداد «زدن» که در اینجا با فعل «thrash» بیانشده، تنها مؤلفه حرکت بازوها مورد توجهاست.
3. تحلیل دادهها
چنانکه از نظر گذشت، تحلیل نظری ریمر بر روی چندمعنایی تمام افعال حوزۀ مفهومی «زدن/برخوردکردن» در زبانهای انگلیسی و والپیری صورت گرفته، اما این نوشتار صرفاً به شواهد و تحلیلهای ریمر در مورد زبان انگلیسی اکتفاکرده و از تطبیق مثالها با متناظرهای احتمالی در زبان والپیری صرفنظرکردهاست. همچنین در تحلیل از بین افعال موجود در حوزه معنایی وسیع «زدن/برخوردکردن» تنها، به گسترش معنایی فعل «زدن» بسنده و شواهد از فرهنگ سخن، ذیل این مدخل استخراجشدهاست. از هفتادویک زیرمدخل معنایی ثبتشده برای «زدن»، نُه زیرمدخل آن، کاربردهای قدیمی هستند که آنها نیز در تحلیل واردشدهاند. لازم به ذکر است، منبع مثالهای مأخوذ به نقل از فرهنگ ذکرشده و مثالهای فاقد منبع، از خود نویسندگان فرهنگ هستند.
تحلیلها در چهار بخش مجزا ارائه خواهند گردید. هرکدام از بخشها شامل زیربخشهایی است که در نظریۀ ریمر اشاره شده و در فارسی متناظرهایی داشتهاند. در مواردی که معنی مورد نظر با یکی از کاربردهای اشارهشده در ریمر (2005) تطابق داشتهاند، با ذکر مثال متناظر به آن تصریحشدهاست؛ در غیر اینصورت موارد زبانویژه فارسی مطابق با معیارهای دراختیار طبق الگوی پیشنهادی، جایابی و تحلیلشده و یا ذیل یک عنوان پیشنهادی گنجاندهشدهاند. همچنین پسامجازهای مربوط به هر عامل گسترش معنایی، ذیل همان عامل آمده، تا دستهبندی اصلی بهصورت واضحتری مشخصگردد و پراکندگی ایجادنشود. درنهایت متناسب با کاربردهای معنایی «زدن»، مواردی از گسترش معنایی، ذیل عنوان تلفیقی «مجاز مؤلفه و تأثیر» گنجاندهشدهاند که در الگوی ریمر موجود نیست و مطابق با ساختار معنایی «زدن» در فارسی پیشنهادشدهاست.
قبل از طرح انواع گسترش معنایی، کارکرد سرنمونی «زدن» در مثال زیر ناظر بر اولین تعریفی است که ذیل این مدخل در فرهنگ سخن (1381: 3835) درجشدهاست: «چیزی را با فشار به جایی کوبیدن»
|
1) |
دلم میخواست... سرم را بزنم به دیوار. |
(میرصادقی 76) |
یعنی برخورد عنصری در حال حرکت (سر) بهعنوان ضربهزننده به سطح شیءی (دیوار) در نقطه تماس. از آنجا که مطابق معیار ریمر (2005: 184) ضربهزننده و ضربهخورنده عناصر مادی هستند و برخورد فیزیکی میان آنها منظور نظر است، کارکرد سرنمونی دارد.
3. 1 استعاره
همانطور که پیشتر اشارهشد تفاوت کاربرد استعاری «زدن/برخوردکردن» با معنای مرکزی در آن است که گزاره به ضربهزننده و ضربهخورندهای ارجاع میدهد که سرنمون (فیزیکی/عینی) نیستند. ریمر هفت نوع استعاره با افعال حوزه مفهومی «زدن/برخوردکردن» برمیشمرد که در مبنای نظری معرفی شدند. مطابق الگوی او کاربردهای استعاری «زدن» در فارسی به شرح زیر تعیینشدند.
3. 1. 1 تعامل آسیبزا/صدمهزننده، زدن است.
الف) سرایتکردن
|
2) |
عفونت به خونش زده بود. |
(میرصادقی 78) |
ریمر (2005: 233) در مثال «امسال ویروس بسیاری از استرالیاییها را مبتلاخواهدکرد.» چنین استدلالمیکند که فرایند انتقال بیماری، در سطح میکروسکوپی قابل رؤیت است. بنابراین تلقی آن به عنوان عملِ «زدن»، به ما امکان میدهد که فرایند را مشابه رویدادهایی فیزیکی معمول تفسیر کنیم. باید توجه داشت که بسیاری از مفاهیم مربوط به چهارچوب جنگ به حوزههای مختلفی از جمله پزشکی راه یافتهاند. ساختن عباراتی مانند حملۀ ویروسها، یا زدنِ عفونت به بخشی از بدن، بر اساس آنچه پیشگامان زبانشناسی شناختی، همچون جانسون و لیکاف (2003) به آن باور دارند، جزو تجارب زیستۀ انسانها هستند و برای ساختن عبارات مذکور، نیازی به مشاهدات تخصصی با ابزارهای خاص نیست. چنین استعارههایی احتمالاً قدمتی به اندازۀ عمر زبانهای بشری دارند.
ب) حرف نیشدار یا متلکگفتن به کسی
|
3) |
خوب جلو همه بهش زدی و خیطش کردی |
|
«زدن» استعاره از یک رفتار کلامی آسیبرسان است. «متلک» بهعنوان ضربهزنندهای غیرمادی، و «احساس فرد» بهعنوان ضربهخورندهای غیرمادی در بیان استعاری ظاهرشدهاند و از آنجا که تأثیر فعل هم مدنظر قرار گرفته، نمونهای از مجاز تأثیر نیز هست. در بخش 4. 2. 8 بند (ب) مورد دیگری از این کارکرد بیانمیشود.
ج) در معرض آسیب قرارگرفتن/تباهکردن
|
4) |
امسال سرما زده همۀ سردرختیها ریخته. |
(هدایت 153) |
آسیب موجود، در نتیجۀ رویداد واقعی «زدن» حاصلنشده؛ چراکه سرما بهعنوان ضربهزنندهای انتزاعی در مفهوم استعاری، کنشگر «زدن» است. اما در عین حال، تأثیر «زدن» به لحاظ فیزیکی و شیمیایی بر روی درختان مشهود و قابل استنباط است و نوعی مجاز تأثیر هم به حسابمیآید. بهواقع در افعالی نظیر «شته/کرم/آفت زدن» کاربرد عینی چنین مفهومی مشاهده میشود که در گسترش استعاری به «سرما زدن» نیز تسری یافته است.
3. 1. 2 آگاهی یک سطح است؛ افکار، ادراکات و مفاهیم ضربهزننده هستند.
بهنظرآمدن/ بهنظررسیدن
|
5) |
خاله جان ... میان آنهمه مرد، غریبه میزند. |
(چهل تن 53) |
مُراد از «زدن»، «به نظررسیدن» است. درواقع غریبهبودنِ خاله، برای بیننده جلبتوجهمیکند. بنابراین ادراک دیداری بهعنوان ضربهزنندهای است که به یک آگاهی (غریبهبودن فرد) میانجامد؛ چراکه بیشترین شناخت ما از طریق چشم و نگریستن حاصل میشود. به این ترتیب، «دیدن»، و متعاقبِ آن «درک دیداری» ضربهزنندهای برای یک برداشت ذهنی و ایجاد آگاهی است.
3. 1. 3 نزدیک بودن چیزی به چیزی دیگر از جهت کیفی زدن است.
الف) تمایل رنگی به رنگی دیگر
|
6) |
بیست و دو سه سالی داشت با صورتی سبزه که بنفش میزد. |
(میرصادقی 57) |
ب) به طرف چیزی رفتن؛ گراییدن به چیزی
|
7) |
دیگران قرعۀ قسمت همه بر عیش زدند |
دل غمدیدۀ ما بود که هم بر غم زد |
(حافظ 104) |
«قرعهزدن» عبارت است از «انداختن عدد، نام یا نشانهای بهصورت تصادفی برای تعیین سهم هرکس». بنابراین گراییدن اقبال شاعر به اندوه و گرایش بخت دیگران بر عیش با «قرعهزدن» بیانشدهاست.
|
8) |
حواسم پیش یخچال بود که امروز زده بود به درِ تنبلی و نمیکرد آب را یخ بزند. |
(جعفری، 1387: 14) |
اصطلاح «زدن به چیزی» یا «زدن به درِ چیزی» کنایه از «وانمودکردن یا گراییدن به چیزی» است.
3. 1. 3 ضربکردن (ریاضی) زدن است
|
9) |
چون عدد را در مثل او زنی، آنچه گرد آید او را مال خوانند. |
(بیرونی 42) |
ریمر به کاربرد «زدن» در مفهوم ریاضی «ضربکردن» اشارهاینداشتهاست. معالوصف چنین کاربردی در زبان فارسی با وامواژه مترادف «ضرب» وجود دارد. اشاره به آراء لیکاف و نونیس[43] (1396) در مورد نحوه شکلگیری ریاضیات در ذهن انسان، میتواند راهگشا باشد. به بیان ایشان (همان: 410) شناختی که عامل شکلگیری ریاضیات است، بین تمام انسانها مشترکبوده و در ایدههای جسمانی جایدارند و از همان تواناییهای شناختی عادی نظیر «استعاره مفهومی» نشأتمیگیرند. آنان (همان: 87) تصریح میکنند که درک مفهوم ضرب بهواسطه تعیین رابطه مجموعه اشیاء در ذهن محقق میشود. اگر سه مجموعه داشتهباشیم که هرکدام شامل پنج عضو باشند، و آنها را یککاسه کرده و روی هم بریزیم، آنگاه در مجموعه جدید پانزده عضو خواهیمداشت. پس «ضرب» را با «روی همریختن» انجاممیدهیم. مطابق این توضیح، نگارندگان بر این باورند که «ضرب» استعاره از «زدن/برخورد اعضای مجموعه(ها) در هم است» که برداشتی انتزاعی از رخداد واقعی و عینی «زدن» در برخورد اشیاء با هم دارد. مجموعه اعداد بهعنوان سطحهای منفرد انتزاعیِ ضربهزننده در یک سطح انتزاعی واحد بههم برخوردمیکنند و مفهوم ضرب (=جمع مکرر) حاصل میشود.
3. 2 مجاز تأثیر
اشاره شد که این نوع مجاز، گسترش معنایی با توجه به تأثیر عمل فعل است و ریمر شش زیربخش برای آن برمیشمرد.
3. 2. 1 حرکت بهوسیلۀ زدن در سطح پدید میآید.
الف) واردآوردن ضربه بر چیزی یا واردکردن نیرو با فشار به جایی
|
10) |
ظهر که دایهام ناهارم را آورد، من زدم زیر کاسۀ آش، فریاد کشیدم. |
(هدایت 76) |
«زدن» کارکرد سرنمونی دارد و به معنای هستهای، بسیار نزدیک است. وارد آوردن ضربه به چیزی یا وارد کردن نیرو با فشار به جایی. اما در عین حال تأثیر «زدن» بیش از خود رخداد برجسته است. «زدن» زیر کاسۀ آش، به احتمال نزدیک به یقین سبب وارونهشدن آن و ریختن محتویاتش شدهاست.
ب) تعویضکردن دندۀ خودرو
|
11) |
بزن دو، تو این سربالایی ماشین نمیکشد. |
|
این کارکرد نیز به معنای سرنمونی «زدن» یعنی وارد کردن نیروی دست به سردنده برای تعویض آن بسیار نزدیک است، اما تأثیر ویژهای دارد. نیرو به سرنده بهعنوان سطحِ ضربهخورنده وارد میشود و تأثیر آن یعنی تسهیل حرکت اتومبیل در سربالایی (در این مثال) برجسته است. قدر مسلم آن است که تعویض دنده در هر شرایطی حامل تأثیراتی است که میتواند مانند مثال فوق، سهولت حرکت در سربالایی باشد و یا در موارد دیگر به تغییر سرعت اتومبیل بیانجامد.
3. 2. 2 تغییر وضعیت در سطح بهوسیلۀ زدن به وجود میآید.
الف) واردکردن یا فروبردن چیزی به جایی، معمولاً با فشار
|
12) |
میخ را به بالای دیوار بزن. |
|
مراد از «زدن» میخ به دیوار، صرفاً تماسِ آنها نیست؛ بلکه فرورفتن میخ در دیوار منظورِنظر است. درواقع تغییری و متعاقب آن تأثیری در سطح حاصل شده است؛ خواه حرکت میخ در دیوار را در نظر آوریم، خواه سوراخ شدن آن را.
ب) مورد اصابت تیر، گلوله و امثال آن قرار دادن
|
13) |
با تفنگ زدندش. |
|
تأثیر «زدن»، یعنی افتادن یا زخمبرداشتن فرد مورد اصابت، یا کشتهشدن او و بهطورکلی تأثیر آسیبزای «زدن» به ذهن متبادر میشود. در خوانش مفروض دیگر، میتوان تأکید بر روش «زدن» (تفنگ نه چاقو) را نیز در نظر آورد. اما به هر روی، تأثیر همچنان محفوظ است.
ج) برخورد وسیلۀ نقلیه به چیزی یا کسی و صدمه واردکردن به آن/او
|
14) |
ماشین پیکانی به برادرم زده بود و در رفته بود. |
(میرصادقی 7) |
منظور از «زدن» تلفیقی از «زدن/برخوردکردن» + «آسیبزدن» است و بافت گستردهتر «تصادف» را تداعی میکند که «زدن» جزئی از آن است. اما در عین حال، اثری که رویداد «زدن» برجا گذاشته است حائز اهمیت مینماید.
د) شکستدادن
|
15) |
در جام جهانی 1998، تیم فوتبال ایران تیم آمریکا را زد. |
|
ریمر (2005: 267) با ذکر مثال مشابهی، تصریح میکند که تغییر وضعیت و تأثیر ناشی از «زدن» یعنی پیروزی و شکست مدنظر است.
هـ) دزدیدن، غارتکردن
|
16) |
کیسۀ توتون و بعضی خرتوپرت دیگری که در جیب داشتم زدهاند. |
(جمالزاده 68) |
در این مثال با نوعی تأثیر (دزدی) مواجهیم که در اثر «زدن» در معنای هستهای اتفاق نیفتاده اما همچنان با فعل «زدن» بیان شده است. بنابر رأی ریمر (2005: 191) این گسترش معنایی از مجاورت «زدن» و «غارت کاروان» حاصل آمدهاست. در گذشته، با بستن راه بر کاروان، آن را غارت میکردند و «راهزدن» استعاره از دزدی و غارت بود. اما امروزه این مجاورت و التزام میان «زدن» و «غارت/دزدی» از میان رفته و بازتفسیر آن در ذهن اهل زبان، گسترش معنایی از نوع کلیشهای/تعمیمیافته است و پسامجاز تأثیر را نشانمیدهد.
و) پارککردن/متوقفکردن خودرو
|
17) |
بزن کنار. |
|
|
18) |
ماشین را نمیآوری تو؟ بیرون زدمش کنار دیوار. |
(محمود 133) |
تماس یا نزدیکی به یک سطح واقعی (دیوار در مثال 18) یا فرضی (حاشیة خیابان در مثال 17) و تأثیر «زدن» یعنی «قراردادن» مد نظر است[44].
3. 2. 3 تغییر وضعیت روانی/تجربی در سطح بهوسیلۀ زدن به وجودمیآید.
زیرمدخل زیر، در فرهنگ سخن، چنین کارکردی را نشانمیدهد.
برخوردکردن به عضوی حسی و حسشدن
|
19) |
بوی سیگار زد تو دماغم. |
(میرصادقی 6) |
برخورد «بو» بهعنوان ضربهزننده به سطح دماغ اثری برجای گذاشته که همان احساسشدن آن است.
3. 2. 4 در اثر زدن، تغییر در ساختار فیزیکی سطح پدید میآید.
الف) قطعکردن، بریدن
|
20) |
تمام درختهای خیابان را تازگی زدهاند. |
|
تأثیر زدن که قطع درختان از سطح مورد اصابت و تغییر ساختار فیزیکی آن است، برجستگی یافته و عامل گسترش معنایی شدهاست.
ب) اصلاح و مرتبکردن مو
|
21) |
موی بور خود را کوتاه زده بود. |
(مجیدیان: داستانهای نو 117) |
همچنان نوع ظریفتر و خاصی از «قطعکردن» و تأثیر آن بر تغییر سطح (کوتاهی و مرتبشدن مو) مدنظر است.
ج) تراشیدن
|
22) |
ریشش را دوتیغه زده. |
|
تراشیدن هم نوعی اصلاح مو با تیغ یا ماشین است.
د) حلاجی کردن
|
23) |
در این چند روز چقدر پنبه زدی؟ |
|
پنبهزن با ضربه به سیمهای ابزار پنبهزنی، پنبهها را حلاجی میکند. «ضربهزننده» دست پنبهزن و «سطح مورد اصابت»، پنبه است و تأثیر رخداد یعنی جداشدن گلولههای پنبه موردتوجهاست.
3. 2. 5 سطح در اثر زدن بهوجودمیآید.
الف) روشنکردن
|
24) |
اینجا تاریک است، چراغ را بزن. |
|
|
25) |
کبریت میزنم. |
(محمود 331) |
ایجاد روشنایی و آتش در اثر «زدن»، کاربردی است که خود ریمر (2005: 274) نیز به آن اشاره کرده است[45]. در «کبریتزدن»، واقعاً «زدن» رخ میدهد؛ زدن سر گوگرددارِ کبریت به سطح زبر قوطی، که سبب پدید آمدن شعلۀ آتش میشود. در «زدنِ چراغ» نیز دست با شاسی کلید چراغ برخورد میکند و فشار حاصله، آن را روشن میکند.
ب) صدایی/سخنی درآوردن
|
26) |
سرسپاریم به مرغ حق و هویی بزنیم. |
(شهریار 247) |
صدایی شبیه صدای مرغ حق از برخورد هوای بازدم به تارهای صوتی و ارتعاش آنها پدیدمیآید. همچنین است مثال زیر:
|
27) |
بر بید عندلیب زند باغ شهریار |
بر سرو زندواف زند تخت اردشیر |
(منوچهری 34) |
3. 2. 6 سطح در اثر زدن به حرکت درآمده و بهوجود میآید.
الف) قراردادن، نصبکردن
|
28) |
کنار حیاط تخت چوبی بزرگی زده بودند. |
(درویشیان 50) |
اجزاء یا خود تخت، به حیاط منتقل و در آنجا نصب و سرهمبندی شدهاند. همچنین از این جهت که تغییری در حیاط ایجاد شده، میتوان آن را ذیل عنوان «تغییر وضعیت در سطح بهوسیلۀ زدن» نیز قرار داد.
ب) احداثکردن، ساختن
|
29) |
یک چهاردیواری گلی هم زدیم که شده بود قهوهخانه. |
(آل احمد 253) |
سطح (چهاردیواری) بهوسیلۀ «زدن» بهوجودآمده است که همچون مورد قبلی، نیازمند انتقال اجزاء و اتصال آنها است و به مثال ریمر (2005: 280) «یک صحنۀ موقتی، شتابزده سرهمبندی شده است»[46] مشابهت دارد. چنین مفروض است که اجزا به مکان منتقل و سرهمبندی شدهاند. «knock together» در مثال ریمر معنی «بههمچسباندن» را هم میرساند.
ج) تأسیس/ایجادکردن
|
30) |
کی گمان میکرد آنجا میشود دکان زد؟ |
(میرصادقی 41) |
این کارکرد، مشابه مورد پیشین است، با این تفاوت که احداثکردن الزاماً در معنای ایجاد سطح فیزیکی و عینی (و بنابراین انتقال و سرهمکردن اجزای دکان) نیست، بلکه بهصورت تعمیمیافته، در مفهوم تأسیس سازمان/مؤسسه/فروشگاه و نظایر آن بهکارمیرود. بدین معنا که ایجاد ساختمان مغازه به عنوان یک سطح فیزیکی مدنظر نیست و چهبسا که ساختمان فیزیکی، از پیشموجود باشد؛ بلکه کاربری آن به عنوان دکان/مغازه مورد توجهاست. این بازتفسیر و معنای کلیشهای را پسامجاز حاصل از مجاز تأثیر میدانیم.
3. 2. 7 سطحی کوچکتر بهوسیلۀ زدن به حرکت درآمده و بر سطحی بزرگتر قرار میگیرد.
لازم به ذکر است، در دستهبندی ریمر چنین زیرطبقهای تعریفنشده، اما معانی و مثالهای (الف) و (ب) چنین کارکردی از «زدن» در فارسی را نشانمیدهند.
الف) الصاقکردن، چسباندن
|
31) |
پوسترهای انتخاباتی را به دیوارها زده بودند. |
|
در فارسی، در موارد متعددی اتصال دو چیز یا سطح با «زدن» بیانمیشود: «پوستر به دیوار»، «تِل به سر»، « گلسینه به لباس». ریمر در تعریف صحنۀ آرمانیِ «زدن» که پیشتر مطرحشد، سه زیربخش مهم این صحنه را جسم متحرک، سطح و نقطۀ مورد اصابت معرفی میکند. مثال فوق توصیفگر وضعیتی است که میان «زدن» در معنای هستهای آن (مانند «او مشتی گِل به دیوار زد») شباهتی وجود دارد. در هر دو کاربرد، اثرِ فعل یعنی واقعشدن سطح کوچک بر روی سطح بزرگتر برجستهاست. همچنین است، «زدن پوشیه» در مثال زیر:
|
32) |
چادر سر کرده، پوشیه زدهبود. |
(میرصادقی 34) |
ب) چاپکردن
|
33) |
عکس قاتل را توی روزنامه زدهاند. |
|
«زدن» بهمعنی «چاپکردن» نوعی تعمیم معنایی مذکور در بند الف است که به «پسامجاز» رسیده. در «زدن پوستر» و «زدن عکس» با سطحی روبهروییم که چیزی (عکس یا پوستر) روی آن قرارمیگیرد. اما در «چاپ عکس» معنی به صورت کلیشهای، تعمیمیافته و چاپ دیجیتال و نه فیزیکی عکس بر سطح روزنامه را هم شاملشدهاست.
3. 2. 8 کاربرد استعاری مجاز تأثیر
الف) ناراحت/ملول/کسلکردن
|
34) |
این خندههای بیمزۀ آنها مرا زد. |
(علوی 80) |
«زدن» استعاره از تأثیر ناشی از برخورد رفتار دیگران بر سطحِ انتزاعیِ روانِ فرد است. منفیبودن این تأثیر روانی از اثرِ فیزیکی «زدن» استنباط میشود؛ یعنی تأثیر روانیِ یک رفتار، بهوسیلۀ تأثیر عینیِ یک رویداد عینی بیانشدهاست. همچنین «پسامجاز» است؛ «زدن» میتواند سبب آسیب جسمی و حتی روحی شود، اما در مثال (34) زدنی محقق نشده، بلکه تأثیر فعل از خاستگاه خود جدا شده و مجازاً کاربرد یافتهاست. ریمر (2005: 271) بیان میکند جملاتی مانند جملۀ «او از کار شدید کاملاً فرسوده و بیمار شده است»، بسته به اینکه «کار شدید» تا چهاندازه بهعنوان «ضربهزننده» درنظرگرفتهشود، میتواند پسامجاز تلقی گردد.
ب) بدگویی از کسی برای تخریب یا تضعیف موقعیت اجتماعی او
|
35) |
جاسوسهای زبردست ... تاجایی که از دستشان بربیاید برای یکدیگر میزنند. |
(جمالزاده 32) |
اصطلاح «برای کسی زدن» از «زیرآب زدن» اقتباسشده است. در گذشته بر اثر دشمنی با کسی، از طریق بازکردن دریچه آبانبار که زیرآب نامداشت، مخزن آب او را تخلیه کرده و به شخص زیان میرساندند و به این ترتیب زیرآب او را میزدند. طبیعتاً امروزه چنین مجاورتی میان رخداد زدن و «آسیب رساندن» برقرار نیست، بلکه «زدن» در مفهوم اصطلاحی «برای کسی زدن»، کنایه از بدگویی برای تخریب موقعیت کسی است[47]. «کلام» ضربهزننده به موقعیت فرد بهعنوان سطح است و تأثیر سوء آن، یعنی تخریب موقعیت اجتماعی/شغلی مورد توجه است.
ج) تحقق رویدادی/اتفاق افتادن
|
36) |
زد و ترفیع رتبه به نام من درآمد... . |
(جمالزاده 190) |
تأثیر «زدن» در «وقوع رخداد» مورد توجه است. در جملات مشابهی چون «زد و دوقلو زایید» و «زد و اسمش توی قرعهکشی درآمد» نیز چنین وضعیتی مشهود است. درواقع مفهومی انتزاعی یعنی تحقق امری، بهعنوان تأثیر عمومی رخداد «زدن» در قالبی کلیشهای نهادینهشده که مصداق بارزی از پسامجاز است. «زدن» در فرایند دستوریشدگی در گذر زمان به یکی از مؤلفه های معنایی خود یعنی «برخورد» در لحظه وقوعِ زدن محدود شده است و مجاز از وقوع رخداد است. بنابراین حامل هر دو مفهوم نمود لحظهای و وجه واقعی است. (نک. ابوالحسنی، 1383؛ راسخمهند 1393) و بنابراین پسامجاز از «امکانِ تحقق رویداد» است.
د) کاستن از چیزی، حذفکردن
|
37) |
مادر... از تمام زندگی خود زده بود تا او و برادرش را بزرگ کند. |
(حاتمی: شکوفایی 190) |
معنای «زدن» در اصطلاح «از چیزی زدن» به مفهوم «قطعکردن و بریدن» مرتبط است و کاربردی استعاری از یک «پسامجاز» است. تأثیر «زدن» کندهشدن یا افتادن بخشی از چیزی است و مفهوم جدید «کمشدن/کردن»را برای «زدن» حاصل کردهاست. در مثال (37) مصداقِ کاهشیافته، ماهیتی غیرمادی و انتزاعی دارد؛ زندگی مادر. درواقع به ازخودگذشتگی مادر در حذف خوشیها و لذائذ زندگی او اشاره دارد. بنابراین «زدن از زندگی» پسامجازی از «ازخودگذشتگی» است.
3. 3 مجاز بافت
ریمر چهار بافت برای شکلگیری مجاز معرفیمیکند، اما از طرح یک نوع آن بهدلیل تابو بودن چشمپوشی شدهاست.
3. 3. 1 حرکت بهعنوان بافتی برای زدن
در فارسی، افعال مرکبی مانند «قدم/رکاب/کفزدن» که مستلزم حرکت هستند و معمولاً این حرکت با برخورد بخشی از بدن مانند دست یا پا به زمین یا سطحی دیگر همراه است، میتوانند ذیل این عنوان جای بگیرند.
3. 3. 2 موسیقی بهعنوان بافتی برای زدن
نواختن آلات موسیقی یا قطعه، مقام یا نغمهای با فعل «زدن» بیان میشود. موارد زیر نمونههایی از این کاربرد است.
|
38) |
یک تارزن... برای آنها قطعاتی میزد. |
(پزشکزاد 457) |
|
39) |
مطربها چهار نفرند که یکریز میزنند. |
(شاملو 218) |
مفهوم «زدن» در مثالهای (38) و (39) به هم بسیار نزدیک است، اما مثال (39) به مفهومی کلیتر ارجاع دارد و معنای (38) زیرشمول آن است. بر اساس نظر ریمر (2005: 290)، نواختن ساز، نوع خاصی از «زدن» است که دست به سیمهای ساز ضربه وارد میکند و برای سازهای ضربی (نظیر تنبک و دف) با معنای عامتر «زدن» ارتباط دارد، اما پسامجاز، موجب کاربرد این فعل برای سازهای بادی نیز میشود.
3. 3. 3 حملهکردن/جنگیدن/برخورد خصمانه بهعنوان بافتی برای زدن
الف) کتکزدن
|
40) |
مردم ... دو نفر آدمحسابی را درمیان گرفته و دارند به قصد کشت میزنند. |
(جمالزاده 1/88) |
«زدن» بخشی از بافت بزرگترِ «دعواکردن» است.
ب) حملهکردن، (قدیمی) مقابله/برابریکردن
|
41) |
فقط منتظر فرمان بودند که بزنند بر سپاه دشمن. |
|
«زدن» به چهارچوب رویدادی گستردهترِ «جنگ» اشاره دارد. دو مثال زیر نیز کاربرد قدیمی «زدن» در بافت «جنگیدن» است.
|
42) |
هرچند چنین است، تا جان بزنیم و هیچ تقصیر نکنیم. |
(بیهقی 833) |
|
43) |
با پیل دمان بزنم و با شیر ژیان پنجه درافکنم. |
(سعدی 122) |
ج) شکارکردن
|
44) |
میرفتیم ماهیگیری و شکار و هرچه میزدیم، میخوردیم. |
(دریابندری 61) |
«زدن» توأمان در معنای «زدن و کشتن» است و این معنای خاص از بافت زبانی و موقعیتی حاصل میگردد. بنابراین «زدن» بخشی از بافت رویدادی گستردهتر «شکارکردن» است و قطعاً مجاز بافتی تلقیمیشود؛ همچنین بنا به برجستگی اثر رخداد، با مثال «با تفنگ زدندش» قرابت دارد. اما نسبت به «با تیر/تفنگزدن» به میزان بالاتری ناظر به اثر رویداد است؛ چراکه کشتهشدن حیوان حتماً مدنظر است، درحالیکه «با تیرزدن» ضرورتاً به معنای «کشتهشدن» هدف نیست.
3. 4 مجاز مؤلفه
کارکردهای برخاسته از «مجاز مؤلفه» به شرح زیر است.
3. 4. 1 حرکت و سرعت یا تماس
الف) ضربانداشتن، تپیدن
|
45) |
سرم گیج میرود، شقیقههایم بنا میکند به زدن. |
(محمود 325) |
مؤلفههای «حرکت مکرر» و «سرعت» از «زدن» اقتباس و معنای «تپیدن» حاصلشدهاست. پس معنای رویداد اصلیِ «زدن» تقلیل یافته و به مؤلفههای خود محدود شدهاست. از منظر ریمر (2005: 292) تخصیص معنایی، یکی از نشانههای مجاز مؤلفه است.
ب) رفتن
|
46) |
برگشتم سوار قایقم شدم و زدم بیرون. |
(دریابندری 119) |
|
47) |
دلتنگ غروبی خفه بیرون زدم از در/... |
(شهریار 348) |
منظور از «زدن»، همان «رفتن» است که طبق نظر ریمر (2005: 285) در تفسیر معنایی آن، «حرکت» بافتی الزامی برای گسترش معنایی است و در بخش مجاز بافتی به آن اشاره شد. اما نکتۀ شایان ذکر آن است که در مثالهای فوق، «بیرونزدن» درمقابل «بیرونرفتن» بهصورتی شتابزده رخداده و چنین برداشتی با مؤلفه «سرعت» ارتباط دارد. همچنین است، مثال زیر:
|
48) |
تر نشد هرکه دلیرانه بر این دریا زد. |
(صائب 1635) |
در اصطلاحی چون «دل به دریا زدن»، بدواً «دل» استعاره از جرأت برای ملوانی، و «بهدریازدن» درمعنای «بهدریارفتن» با حفظ مؤلفه «سرعت و شتاب» بودهاست؛ اما امروزه معنای کلیشهای «اقدام جسورانه» بهصورت پسامجاز از آن بهجاماندهاست.
ج) بههمزدن
|
49) |
اگر میخواهی دوغ درستکنی، ماست را خوب بزن. |
|
مؤلفههای «حرکت» و «سرعت» از رویداد «زدن» اقتباس شده و مختصه ویژه نوع حرکت دورانی به آن افزودهشدهاست.
د) افزودن چیزی به چیزی یا آن دو را مخلوطکردن
|
50) |
به غذا نمک بزن. |
|
|
51) |
ماست بزن به آش و بخور. |
|
مؤلفههای «حرکت» و «تماس» مدنظر است.
هـ) پاشیدن، ریختن
52) یه مشت آب بزن به صورتت. (شهری 4/390)
مولفه «حرکت» دست اهمیت یافته است. همچنین این حرکت احتمالاً با «سرعت» نیز همراه است.
و) اقدام ناگهانی
|
53) |
بزن برو ببین به کجا میرسی. |
(ترقی 204) |
در راستای توضیحی که در مثالهای پیشین از نظر گذشت، مؤلفه حرکت سریع و شتابزده (ریمر؛ 2005: 292) برجستهشدهاست، اما چون بهواقع زدنی رخ نمیدهد، «زدن» کنایه از اقدام سریع بوده و پسامجازی از مجاز مؤلفه محسوب میشود.
ز) بازیکردن، چنانکه قمار
|
54) |
تا غذا آماده بشود، ما هم یک دست شطرنج بزنیم. |
(وفی 46) |
نگارندگان اذعان میدارند که در این کارکرد، رابطۀ میان «زدن» و بازی شطرنج چندان روشن نیست. اما اگر «بازیکردن» در مفهوم سرنمون را شامل مؤلفههای معنایی «حرکت» و «تکاپو» بدانیم، میتوان برجستگی این دو مؤلفه معنایی را دلیل گزینش فعل «زدن» در مثال فوق دانست.
3. 4. 2 تماس و فشار
ریمر (2005: 314-312) به مواردی از مجاز مؤلفه با تأکید بر مؤلفههای «حرکت و سرعت» اشارهمیکند، اما شواهد زیر نشانمیدهند که «تماس و فشار» نیز برای «زدن» در فارسی گسترش معنایی حاصلمیکنند.
الف) خراشدادن یا با تماس مداوم باعث آزار شدن
|
55) |
کفش پایم را میزند. |
|
«زدن» نه در معنای مرکزی، موجب آسیب میشود. زیرا کفش بهعنوان ضربهزننده، اساساً پا را نمیزند، بلکه تماس مداوم جدارۀ داخلی کفش با پا عامل آسیب است.
ب) ضربکردن سکه
|
56) |
عبدالملک پرسید: سکه را به چه وزن و عیار و شکل بزنیم؟ |
(مستوفی2/337) |
مؤلفۀ «تماس با فشار» برجسته و گسترش معنایی از نوع مجاز مؤلفهای است.
ج) تولیدکردن محصول/کالا
|
57) |
کفش ملی هیچوقت کفش این مدلی نمیزند. |
|
«زدن» پسامجاز در معنای تعمیمیافته «تولید محصول/کالا» است. زدن به معنی «تولیدکردن» در «سکهزدن» پیشینهای کهن دارد که حاصل از اعمال ضربه و فشار بر روی فلز بود.
د) تزریقکردن، وارد کردن مواد سوختی به باک وسایل موتوری
|
58) |
بالاخره آمپولت را زدی؟ |
|
تزریق آمپول، در مؤلفههای «حرکت» و «فشار» با «زدن» مشابهاست. همچنیناست تزریق مواد سوختی به باک.
|
59) |
صد لیتر گازوئیل زدیم. |
|
3. 4. 3 کاربردهای استعاری مجاز مؤلفه
الف) دمیدن، طلوعکردن
|
60) |
شاید تا آفتاب بزند، برسیم. |
(اصغری: داستانهای نو 103) |
«نور» به عنوان ضربهزنندهای انتزاعی، به سطح چشم برخورد میکند. بنابراین «زدن» استعاره از «برخورد/تماس» است، زیرا «تماس» یا «برخورد» یکی از مؤلفههای معنایی زدن است.
ب) وزیدن
|
61) |
آتشی دارم که میسوزد وجود |
چون بر او باد صبایی میزند |
(سعدی 444) |
مؤلفههای «حرکت» و «سرعت» در «زدن»، استعاره از «وزیدن» است. حرکت باد و برخورد آن به آتش مورد توجه است.
ج) باریدن
|
62) |
نکند شب دوباره برف بزند. |
(چهل تن 59) |
مؤلفه حرکت (بهصورتی ویژه از بالا به پایین) استعاره از باریدن است.
د) (قدیمی) کردن، انجامدادن
|
63) |
شبی که ماه نباشد ستارهها چه زنند؟ |
(مولوی 2/225) |
از آنجا که ستاره، کنشگر هستهای «زدن» نیست و در مفهومی انتزاعی، بهعنوان ضربهزننده تعریف شده، کارکرد استعاری مطرح است و همچنین «حرکت» بهعنوان یکی از مؤلفههای رویداد «زدن»، مجاز مؤلفهای را حاصل کردهاست. درواقع شاعر از طریق جانبخشی برای ستارگان و ماه قائل به کنشگری است و طبق نظر ریمر در مورد کاربرد استعاری، «زدن» در معنای هستهای خود به کار است و چون انجام کار مستلزم حرکت است، «حرکت» بهعنوان یکی از مؤلفههای رویداد «زدن» کاربردی استعاری از یک مجاز مؤلفهای را حاصل کرده است.
هـ) تلاش کردن
|
64) |
هرچه زد، نتوانست به جایی برسد. |
|
«حرکت» مؤلفه معنایی مشترک میان «زدن» و «تلاشکردن» است، که در «تلاشکردن» جنبه انتزاعیتر و گستردهتری دارد و استعاره از حرکت و تکاپو دررسیدن به هدف است.
و) بهشدت کوبیدهشدن به جایی
|
65) |
تگرگ میزد به شیروانیها، انگار هوا طوفانی شدهبود. |
(میرصادقی 20) |
از مؤلفههای معنایی سرنمون «زدن»، حرکت با شدت و نیرو است که به برخورد میانجامد. «زدن» در مثال فوق از این حیث معنایی به رویداد هستهای «زدن» بسیار نزدیک است، جز آنکه فاقد کنشگر سرنمونی است. بنابراین استعارهای از مجاز مؤلفه است.
3. 4. 3 مجاز مؤلفه و تأثیر
کارکردهایی از «زدن» در زبان فارسی مشاهدهمیشود که در عین برجستگی یکی از مؤلفههای معنایی فعل، بر تأثیر حاصل از زدن نیز دلالت دارد و به این ترتیب، گسترش معنایی توأمان، حاصل تعامل هر دو مجاز مؤلفه و تأثیر است. ریمر (2005) نیز به شواهدی از این دست در دو زبان انگلیسی و والپیری اشاره میکند.
الف) مالیدن لوازم آرایش، دارو و مانند آنها به سر و صورت و جاهای دیگر
|
66) |
با اینهمه عطری که میزند، باز بو میدهد. |
(میرصادقی 196) |
|
67) |
من پاهامو کِرِم زدم. |
(جعفری، کافهپیانو 1387: 197) |
در فرهنگ سخن چنین کاربردی از «زدن» در معنای «مالیدن» تعبیر شده، چراکه در گذشته عطرها از طریق مالیدن بر سطح پوست استعمال میشده است. اما امروزه، مثال (66) بیشتر مفهومِ «اسپریکردن» و «پاشیدن» را به ذهن متبادر میکند. ازاینرو مثال (67) نیز افزودهشدهاست. در اثر «زدن» چیزی به پوست مالیده میشود و به خورد آن میرود. بنابراین یکی از مؤلفههای زدن، یعنی «تماس» و تأثیر آن برجستگی یافتهاست.
ب) فشار دادن دکمه یا کلید برای به کارانداختن دستگاه یا روشن و خاموشکردن چراغی
|
68) |
استارت بزن، روشن میشه. |
|
|
69) |
آن کلید قرمز را که بزنی دستگاه به کارمیافتد. |
|
بیشترین تأکید بر روی تأثیر «زدن» یعنی روشنشدن و به کارافتادن وسیله است. پس وجود مجاز تأثیر قطعی مینماید. اما درعینحال «زدن»، نه در مفهوم هستهای، بلکه با برجستگی مؤلفه «فشار/نیرو» بهکاررفته و حامل مجاز مؤلفه نیز هست.
ج) تایپکردن
|
70) |
نشسته بود و اینها را با ماشین تحریرش میزد. |
(گلشیری 6) |
«ضربه» انگشتان دست، معمولاً سریع و با شدت، بر دکمههای ماشین تحریر، مؤلفه اساسی در ایجاد چنین کاربردی است و همچنین تأثیر آن بر سطح برجستهاست.
د) خوردن/نوشیدن
|
71) |
یک ساندویچ زدم. |
|
پارهگفتی نظیر «بیا یه چای بزن تو رگ» و یا فعل «می زدن» در اشعار فارسی نمونههایی از کاربرد زدن در این معنا است. در خوردن و نوشیدن مواد غذایی، اعم از جامد و مایع وارد بدن میشوند که تأثیر «زدن» محسوب میشود.
هـ) استعمال چیزی مانند سیگار و تریاک
|
72) |
سیگارش را درمیآورد و میگوید: میزنی؟ میگویم نه. |
|
در «استعمال مواد مخدر»، همچنان ورود چیزی به سطح (بدن) مطرح است و اگر استعمال تزریقی را درنظرآوریم، به کارکرد قبلی مشابهت بسیار دارد، جز آنکه تأثیر آن بیش از آنکه جنبه فیزیکی و جسمانی داشتهباشد، روانی است. بنابراین «استنشاق/تزریقکردن» مانند «خوردن/نوشیدن» تلقیشدهاست.
و) نیشزدن، گزیدن
|
73) |
زنبور بینیاش را زده است. |
|
مؤلفههای «حرکت» و «نیرو» و در عین حال، صدمه «نیشخوردن» بهعنوان اثر رخداد، برجسته است.
ز) ضبطکردن
|
74) |
این نوار کاست را برای من بزن. |
|
چیزی در اثر نوعی «زدن»، «ضبط» یا «کپی» (ضبط مجدد) میشود. در «ضبطکردن» حرکتی صورت پذیرفته: چرخشِ نوار پلاستیکیِ دستگاه، که موجب ثبت مغناطیسی اطلاعات بر نوار میشود. این ثبت، حاصل برخورد/تماس نوار پلاستیکی با بخشهای مکانیکی و الکترومغناطیسی دستگاه است. به نظرمیرسد این معنای «زدن»، از معنای «چاپکردن» که پیشتر مطرح گردید، اقتباسشده؛ زیرا عمل چاپ هم به نوعی برای حفظ و ثبت صورت میگیرد؛ در چاپ، متن یا تصویر ثبت میشود و در «ضبطکردن» به مفهوم بالا، صوت. به این ترتیب مجاز مؤلفه و تأثیر توأمان این کاربرد را رقمزدهاند.
4. جمعبندی و نتیجهگیری
مقاله حاضر با توجه به 71 معنی مندرج ذیل مدخل «زدن» در فرهنگ سخن به ارزیابی انواع روشهای گسترش معنایی این فعل در الگوی «چهارمقولهای» ریمر پرداخت. در پاسخ به پرسش نخست، مبنی بر تعیین روشهای گسترش معنایی، مشخص گردید که هر چهار مقوله یا روشی که ریمر آنها را در گسترش معنایی و به طور خاص گسترش معنایی افعال «زدن/ برخوردکردن» دخیل میداند، در فعل «زدن» در فارسی مشاهده میشود؛ اما از میان 74 مثال مأخوذ، تنها در 14 مورد تناظر کاربردی یکسان یا بسیار مشابه میان مثال انگلیسی و شواهد زبان فارسی برقراراست که عبارتند از مثالهای شمارههای 1، 2، 3، 15، 16، 25، 28، 29، 38، 39، 41، 42، 43 و درنهایت 71. سایر شواهد گسترش معنایی مورد استناد، گرچه بهخوبی در الگوی پیشنهادی ریمر تبیین میشوند و ذیل یکی از قالبهای گسترش معنا جای دارند، اما کارکردی زبانویژه از فعل «زدن» در فارسی محسوب میشوند که متناظری در انگلیسی برای آنها ارائه نشدهاست. بهاین ترتیب در پاسخ به پرسش دوم، میتوان ادعا کرد که الگوی کلان ریمر، از انعطاف لازم در تبیین شیوههای گسترش معنایی «زدن» برای تطبیق با شواهد زبانویژه فارسی برخوردار است. این انعطافپذیری از دو جنبه قابل طرح است: نخست مثالهایی که گسترش معنایی ویژهای در فارسی را بازنمایی میکنند، اما بهراحتی ذیل یکی از زیرطبقههای پیشنهادی ریمر واقع میشوند، و دوم مواردی از گسترش معنا که نیازمند افزودن زیرطبقه خاصی در الگوی ریمر است. گسترش معنایی مثالهای شمارههای 9-6، 33-31و همچنین موارد 59-55 که مجموعاً 12 مورد را شاملمیشوند، با افزودن زیرمجموعۀ «نزدیک بودن چیزی به چیز دیگر از لحاظ کیفی زدن است» ذیل کاربرد استعاری، «سطحی کوچکتر بر اثر زدن به حرکت درآمده و بر سطحی بزرگتر قرار می گیرد» ذیل کلان عامل «مجاز تأثیر» و «تماس و فشار» ذیل کلانعامل «مجاز مؤلفه»، تبیین شدند؛ و درنهایت در پاسخ به پرسش سوم، بررسی الگوی گسترش معنایی «زدن» در فارسی بهصراحت نشانمیدهد که از میان دو ابزار اصلی استعاره و مجاز به عنوان عوامل زیربنایی دخیل در گسترش معنایی، عامل مجاز با فاصله فاحشی نسبت به استعاره در ایجاد تنوع معنایی برای این فعل در زبان فارسی دخیل است. با صرفنظر از معنی سرنمون، از میان 73 مثال مورد استناد، 8 مورد گسترش معنایی صرفاً به استعاره و 10 مورد گسترش معنایی به «کاربرد استعاری مجازهای مؤلفه و تأثیر» اختصاصداشت. بهاین ترتیب استعاره مجموعاً در 18 مورد از تنوعات معنایی «زدن» دخیل است و سایر تنوعات معنایی محصول تأثیر انواع مجاز یا پسامجازها است.
[1]. image-schema transformations
[2]. H. Cuykens
[3]. B. Zawada
[4] . ریمر در کتابش بر «فرایند» زبانی بودن استعاره و مجاز تأکید دارد. در درسنامهها و دانشنامههای دیگری این دو را بهجای «فرایند»، با لفظ «پدیده» معرفی کردهاند. ما در حرف ریمر مناقشه نکردهایم و آن را همچون یکی از پیشفرضهای او در اینجا مسلم انگاشتهایم.
[5] . A. Barcelona
[6] . R. Dirven
[7] . R. Pӧrings
[8] . B. Warren
[9] . L. Gossens
[10] . four category theory of polysemy
[11] . N. Riemer
[12] . D. Geeraerts
[13] . percussion and impact (P/I)
[14] . core meaning
[15] . extended meaning
[16] . polysemous
[17] . M. Turner
[18] . اهمیت نظر لیکاف به خاطر نقش و نفوذ و تأثیر ویژهاش در معناشناسی شناختی بیشباهت به نفوذ چامسکی بین نحوشناسان نیست. همین باعث میشود تأکید ویژهای بر نظر او داشته باشیم و نسبتش را با نظر دیگران بیشتر بسنجیم. لیکاف در کتاب 1987اش که شاید مهمترین پژوهش او باشد، از دو اصطلاح «حوزۀ مبدأ» (source) و «حوزۀ مقصد» (target) استفاده کرده است (ص 288)، لیکاف و جانسون در پسگفتاری که در سال 2003 بر کتاب مشترکشان (1980) نوشتهاند، باز بر همین دو اصطلاح تأکید ویژه کردهاند. لیکاف و نیز جانسون تأکید میکنند که استعاره حاصل نگاشت دو حوزه است و مجاز حاصل نگاشت در یک حوزه. همین مفاهیم لیکاف و جانسون را ریمر با اصطلاح «بیناحوزهای» و «درونحوزهای» بیان کرده است. روشنترین صورتبندی از این دو مفهومی که لیکاف و جانسون بکار بردهاند در پسگفتار کتاب 1980شان بیان شده است.
[19] . inter-domain
[20] . intra-domain
[21] . contiguity
[22] . ریمر (2005: 192) بیان میکند که ابهام مجاورت در مجازهای اسمی رخ نمیدهد، بلکه اغلب برای افعال ایجادمیشود. مثلاً وقتی، واژۀ «انگشت» به مفهوم «دست» گسترش معنا مییابد، مرجع مفاهیم «مبدأ و مقصد» همیشه در مجاورت هم هستند.
[23] . cover term
[24] . metaphtonymy
[25] . post-metonymy
[26] . post-metaphor
[27] . conventionalized/generalized
[28] . post-categorial
[29] . ریمر در مقالۀ 2002 خود، از واژههای« hypermetonymy» و « hypermetaphor» برای «پسامجاز» و «پسا استعاره» استفاده نموده است و تعریفی که از این دو ارائه کرده تفاوتی با آنچه در کتاب 2005 اش میبینیم ندارد، اما واژهها متفاوت است. گویی نظریۀ او در حال شکلگیری و تحول بوده است.
[30] . dead metaphors
[31] . میتوان حدس زد چرا ریمر اصطلاح «post-metaphor» را به «dead metaphor» ترجیح میدهد. چرا که با وضع این اصطلاح، میتواند بر ارتباط مفهومی و شباهت اساسی میان «post-metaphor» و «post-metonymy» صحه گذارد. شفیعی کدکنی در مقالهای از این نوع جعل اصطلاحات با عنوان «جادوی مجاورت» یاد کرده است (کدکنی 1377: 26-16).
[32] . یک نکته فرعی اما مهم، «استعاره مرده» دردسرهای بسیاری را برای کسانی که سعی کردهاند نظریهای درباره «استعاره» به نحو کلی به دست دهند، ایجاد کرده است. برای نشان دادن مشتی نمونه خروار، نگاه کنید به:
Reimer, Marga, 1996, “The Problem of Dead Metaphor”, Philosophical Studies, 82 (1): 13–25.
[33] . T. Hawkes
[34] . R. Langcker
[35] . E. Palancar
[36] . impactor
[37] . two-dimensional object
[38] . effect metonymy
[39] . تعیین چنین کارکردی ذیل عنوان مجاز تأثیر توسط ریمر، برای نویسندگان این سطور چندان موجه نیست. کما اینکه ریمر در ادامه به کارکردهای مشابهی اشاره میکند که ذیل عنوان مجاز بافت جای گرفتهاند. در مورد «جنگیدن» میتوان اینگونه نتیجه گرفت که زدن در بافت جنگ به معنی پیروز شدن است و «جنگیدن» بافت وسیعتری است که «زدن» هم در آن رخ میدهد. یکی از داوران محترم نیز با نویسندگان در این مورد همعقیده بودهاند.
[40] . context metonymy
[41] . constituent metonymy
[42] . metonymic narrowing
[43] . R. Núñez
[44] . ذیل مدخل «زدن» در فرهنگ سخن (1381: 3835) «قراردادن» در معنی پنجم آمده است.
[45] . البته ریمر (2005: 274) عبارت فعلی «to strike a fire» را برای آنچه ما در فارسی «آتش درستکردن» مینامیم به کار برده است.
[46] . A temporary stage has been roughly knocked together.
[47] . نگارندگان از داور محترم برای اطلاعاتی که در مورد پیشینه تاریخی اصطلاح مورد بحث و کاربرد آن را در اختیار قرار دادند سپاسگزاری میکنند.
)