از بین رفتن بعضی امکانات تصریفی فعلی در زبان فارسی جدید و پیامدهای آن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیات علمی، گروه زبانشناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان

2 دانشجوی کارشناسی ارشد زبانشناسی دانشکدۀ زبان و ادبیات دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات تهران

چکیده

  تصریف و واژه­سازی از مؤلفه­های اصلی نظام صرفی زبان به شمار می­روند. تصریف ناظر بر استفاده از وندها برای باز نمودن روابط دستوری/ نحوی است. در این تحقیق ما به استفاده از وندهای تصریفی فعلی در فارسی جدید (فارسی دوره اسلامی) توجه می­کنیم. در این دوره به خصوص بعد از قرن ششم/ هفتم هجری، وند تصریفی فعلی جدیدی به زبان فارسی اضافه نشده است؛ در عوض تعداد زیادی از وندهای تصریفی نیز از رواج افتاده­اند. مهمترین وندهای فعلی منسوخ شده عبارتند از:پسوند «-ی‌» شرطی و استمراری، پسوند «- ست» برای ساخت ماضی نقلی، پسوند امر - ا، پسوندهای دعایی - اد و - ا . علاوه بر حذف وندها، کاربرد بعضی امکانات تصریفی فعلی مثل پیشوندهای می- و بـ - نیز در این دوره کاهش یافته است. ما در این تحقیق ضمن به دست دادن شواهد مختلف از متون متقدم، به این حذف­ها و کاهش­ها در نظام تصریفی اشاره خواهیم کرد و نشان خواهیم داد که زبان فارسی حداقل در نظام فعلی گرایش زیادی به تحلیلی شدن داشته است. اضافه شدن کلمات نقشی جدید (مثل فعل کمکی «داشتن») با استفاده از فرایند دستوری­شدگی نیز مؤید این مطلب است.      

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Disappearance of verbal inflectional affixes in New Persian and its implications

نویسندگان [English]

  • Mehrdad Naghzguy-Kohan 1
  • Z. Hakim ara 2
1 Department of Linguistics, Humanities Faculty, Bu-Ali-Sina University, Hamedan
2 Islamic Azad University of Tehran
چکیده [English]

New Persian encompasses a long period of time which starts with the Arab invasion of Iran and introduction of Islam to this country. This period stretches to the present time. During this period many aspects of this language have been subject to change. The emphasis of this article is on the inflectional system of verbs. Here based on the evidence provided from prose texts, it is argued that some verbal affixes have either disappeared from the inventory of inflectional affixes, or their use have been constrained; at the same time no new inflectional affix has been added to verbs. On the other hand, one can witness the development of a new auxiliary through the process of grammaticalization. At least as far as verb morphology is concerned, all these support the idea that Persian Language has had the tendency of becoming more and more analytic.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Inflection
  • Verb
  • historical linguistics
  • grammaticalization
  • New Persian
کتابنامه
ابن­اسفندیار، بهاءالدین‌ محمد بن‌ حسن. (1320) تاریخ‌ طبرستان‌. تصحیح‌ عباس‌ اقبال‌ به‌ اهتمام‌ محمد رمضانی‌. تهران: کلاله خاور.
ابوالفتوح رازی. (1369) روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن مشهور به تفسیر ابوالفتوح رازی. به تصحیح محمد جعفر یاحقی، محمد مهدی ناصح. مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی.
ابوالقاسمی، محسن. (1375) دستور تاریخی زبان فارسی. تهران: سمت.
اتابک‌ الجوینی، مؤید الدوله‌ منتخب‌ الدین‌ بدیع قزوینی. (1329) عَتَبَة‌ الکتبه‌ (مجموعه‌ مراسلات‌ دیوان‌ سلطان‌ سنجر).به تصحیح‌ و اهتمام  محمد قزوینی و عباس اقبال‌.شرکت‌ سهامی چاپ.
ارَّجانی، فرامرز بن‌ خداداد بن‌ عبداللّه‌ الکاتب. (1347) سمک‌ عیار. با مقدمه‌ و تصحیح‌ دکتر پرویز ناتل خانلری‌. چاپ‌ سوم. تهران: انتشارات‌ بنیاد فرهنگ‌ ایران.
افشار، ایرج [به کوشش]. (1346) اسکندر نامه‌، روایت‌ فارسی‌ کالیستنس‌ دروغین‌. تهران: بنگاه‌ ترجمه‌ و نشر کتاب‌.
بخاری، محمد بن‌ عبدالله [مترجم]. (1369) داستانهای‌ بیدپای‌.به‌ تصحیح‌ پرویز ناتل‌ خانلری‌ - محمد روشن‌. چاپ‌ دوم. تهران:انتشارات‌ خوارزمی.
بلخی، قاضی‌ حمید الدین‌ عمر بن‌ محمود. (1339) مقامات‌ حمیدی‌،به‌ سعی‌ سید علی‌ اکبر ابرقوئی‌. کتابفروشی‌ تأیید.
بهار، محمد تقی [مصحح]. ( 1318) مجمل‌ التواریخ‌ و القصص‌. طهران: به‌ همت‌ محمد رمضانی.
________ (1375) سبک شناسی. 3 جلد،.چاپ هشتم. تهران: موسسه انتشارات امیرکبیر.
جرجانی، اسمعیل‌ بن حسن‌. (1344) ذخیره‌ خوارزمشاهی. (جلد اول‌). به‌ کوشش‌ محمد تقی‌ دانش‌ پژوه‌ و ایرج‌ افشار. تهران: انتشارات‌ دانشگاه‌ تهران.
جرفادقانی، ابوالشرف ناصح بن ظفر [مترجم]. (1345) ترجمه تاریخ یمینی، به انضمام خاتمۀ یمینی یا حوادث یمینی.  به اهتمام دکتر جعفر شعار. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب تهران.‌‌
دانش‌ پژوه‌، محمد تقی [به‌ تصحیح]. (1345)یواقیت‌ العلوم‌ و دراری‌ النّجوم‌. تهران:انتشارات‌ بنیاد فرهنگ‌ ایران.
دقایقی مروزی، شمس الدین محمد. (1345) بختیار­نامه. به اهتمام و تصحیح ذبیح الله صفا. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
 راوندی‌، محمد بن‌ علی‌ بن‌ سلیمان. (1333) راحة‌ الصدور و آیة‌ السرور.‌ بسعی‌ و تصحیح‌ محمد اقبال‌، بانضمام‌ حواشی‌ و فهارس‌ با تصحیحات‌ لازم‌ توسط‌ مجتبی‌ مینوی‌. تهران:‌ موسسه‌ مطبوعاتی‌ امیر کبیر.
رشید الدین‌ میبدی‌، ابوالفضل. (1331) کشف‌ الاسرار وعُدّة‌ الابرار(معروف‌ بتفسیر خواجه‌ عبدالله‌ انصاری)، تصحیح‌ علی‌ اصغر حکمت‌. تهران: مطبعة‌ مجلس.
زیدری‌ نسوی، شهاب‌ الدین‌ محمد خرندزی. (1343) نَفثه المَصْدُور.تصحیح‌ و توضیح‌ دکتر امیرحسن‌ یزدگردی‌. تهران: انتشارات‌ ادارة‌ کل‌ نگارشوزارت‌ آموزش‌ و پرورش‌.
سعدی‌ شیرازی‌، مصلح‌ الدین‌ ابو محمد عبدالله‌ بن‌ مشرف‌ بن‌ مصلح‌ بن‌ مشرف‌. (1345)گلستان‌ سعدی‌.به‌ کوشش‌ سعید نفیسی‌.‌ چاپ‌ سوم. تهران:کتابفروشی‌ فروغی.
صادقی‌، علی‌ اشرف. (1350) ‌ "‌ زبان‌ تفسیر قرآن پاک‌". مجلة‌ دانشکده‌ ادبیات و علوم انسانی‌ دانشگاه‌ تهران‌ 77: 65-41.
_________ (1357) تکوین زبان فارسی. دانشگاه آزاد ایران.
_________ (1370) "نقد کتاب ساوه نامه". مجله زبانشناسی 15 و 16: 143-140.
طرسوسی،ابوطاهر محمد بن‌ حسن‌ بن‌ علی‌ بن‌ موسی. (1356) دارابنامة‌ طرسوسی‌. جلد اول‌. چاپ‌ دوم‌. به‌ کوشش‌ ذبیح‌ الله‌ صفا. تهران: بنگاه‌ ترجمه‌ و نشر کتاب.
ظهیری‌ سمرقندی، محمد بن‌ علی‌ بن‌ محمد. (1948) سندباد نامه. باهتمام‌ و تصحیح‌ و حواشی‌ احمد آتش‌. استانبول:‌ چاپخانه‌ وزارت‌ فرهنگ.
عطارنیشابوری‌، شیخ‌ ابی‌ حامد محمد بن‌ ابی‌ بکر ابراهیم‌ فرید الدین.‌ [بی تا]تذکرة‌ الاولیاء. تاریخ‌ تالیف‌: سده‌ ششم‌ هجری‌. با مقدمة‌ میرزا محمد خان‌ قزوینی‌ از روی‌ چاپ‌ نیکلسون‌. نیمه‌ اول‌ و دوم‌ کتاب‌. چاپ‌ پنجم‌. تهران‌.
عوفی، سدیدالدین‌ محمد. (1374) جوامع‌ الحکایات‌ و لوامع‌ الروایات‌. به‌ کوشش‌ دکتر جعفر شعار. چاپ‌ پنجم. تهران: انتشارات‌ علمی‌ و فرهنگی.
عوفی، محمد. (1335) لباب‌ الالباب‌.از روی‌ چاپ‌ اروپا که‌ پروفسور ادوارد براون‌ و علامه‌ قزوینی‌ تصحیح‌ کرده‌اند با تصحیحات‌ جدید و حواشی‌ و تعلیقات‌ کامل‌ به‌ کوشش‌ سعید نفیسی‌. تهران: کتابخانه ‌حاج‌ علی‌ علمی.
غزنوی، خواجه‌ سدیدالدین‌ محمد. (1340) مقامات‌ ژنده‌ پیل‌ (احمد جام‌). به‌کوشش‌ دکتر حشمت‌ الله‌ موید سنندجی‌. طهران:بنگاه‌ ترجمه‌ و نشر کتاب.
فرشیدورد، خسرو. (1352) " پیشوند می‌ و تحول‌ آن‌ در زبان‌ فارسی"  ارمغان  5-8 :483-488.
قزوینی‌ الرّازی، نصیر الدین‌ ابی‌ الرشید عبدالجلیل‌ ابن‌ ابی‌الحسین‌ بن‌ ابی‌ الفضل. [بی تا] کتاب‌ النقض‌، معروف‌ به‌ بعض‌ مثالب‌ النّواصب‌ فی‌ نقض‌ بعض‌ فضایح‌ الرّوافص‌. با مقدمه‌ و تعلیق‌  و مقابله‌ و تصحیح‌ سید جمال‌ الدین‌ حسینی‌ ارموی ‌معروف‌ به‌ محدّث‌. [بی جا]: چاپخانة‌ سپهر.
قیس الرّازی، شمس الدین محمد. [بی تا]. المعجم فی معاییر اشعار العجم. به تصحیح علامه محمد بن عبدالوهاب قزوینی، با مقابله با شش نسخه قدیمی و تصحیح مدرس رضوی. تهران: کتابفروشی تهران.
لازار، ژیلبر. (1340) " لهجه شناسی زبان فارسی از روی متون سده دهم و یازدهم میلادی". مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی تبریز 57: 145-129.
________ (1383) " فارسی".  راهنمای زبانهای ایرانی، زبانهای ایرانی نو. جلد دوم، ویراستار رودیگر اشمیت، ترجمه فارسی زیر نظر حسن رضائی باغ بیدی. 483-437. تهران: انتشارات ققنوس.
منشی‌، نصرالله بن‌ محمدبن‌ عبدالحمید [ترجمه‌ و نگارش] .(1328) کلیله‌ و دمنه. به‌ اهتمام‌ و تصحیح‌ وحواشی‌ عبدالعظیم‌ قریب. چاپ‌ ششم‌. مطابق‌ 1368 قمری. طهران: چاپ‌ علمی.
میهنی، محمد بن‌ عبدالخالق. (1375) دستور دبیری‌. به‌ تصحیح‌ سید علی‌ رضوی‌ بهابادی‌. یزد: انتشارات‌ بهاباد.
میهنی، محمد بن‌ منور بن‌ ابی‌ سعد بن‌ ابی‌ طاهر بی‌ ابی‌ سعید. (1366) اسرار التوحید فی‌ مقامات‌ الشیخ‌ ابی‌سعید. مقدمه‌، تصحیح‌ و تعلیقات‌: دکتر محمد رضا شفیعی‌ کدکنی‌. بخش‌ اول. چاپ‌ اول. تهران: آگاه.
ناتل خانلری، پرویز. (1374) تاریخ زبان فارسی. 3 جلد. چاپ پنجم. تهران: نشر سیمرغ.
نجفی، ابوالحسن. (1378) فرهنگ فارسی عامیانه. دو جلد. تهران: انتشارات نیلوفر.
نجم‌ رازی. (1352) مرصاد العباد، به‌ اهتمام‌ محمد امین‌ ریاحی‌. تهران: بنگاه‌ ترجمه‌ و نشر کتاب‌ تهران.
نرشخی، ابوبکر محمد بن‌ جعفر. (1351) تاریخ‌ بخارا.ترجمه‌ ابونصر احمد بن‌ محمد بن‌ نصر القبادی‌. تلخیص‌ محمّد بن‌ زفربن‌ عمر. تصحیح‌ و تحشیه‌ مدرس‌ رضوی‌. تهران:انتشارات‌ بنیاد فرهنگ‌ ایران.
نسفی، امام‌ ابوحفص‌ نجم‌ الدین‌ عمر بن‌ محمد. ‌(1362) تفسیر نسفی، ترجمه‌ ای‌ کهن‌ به‌ فارسی‌ موزون‌ ومسجع‌ به‌ ضمیمه‌ آیات. به‌ تصحیح‌ دکتر عزیزالله‌ جوینی‌. نسخة‌ محفوظ‌ در کتابخانه‌ آستان‌ قدس‌ رضوی‌.
نصیرالدین‌ طوسی. (1370) معیار الاشعار، افست‌ طبع‌ِ معروف‌ مرحوم‌ نجم‌ الدوله‌، در کتاب‌: شعر و شاعری‌ در آثار خواجه‌ نصیرالدین‌ طوسی‌. به‌ انضمام‌ مجموعة‌ اشعار فارسی‌ خواجه‌ نصیر. مصحح‌ معظمه‌ اقبالی‌ (اعظم‌) . چاپ‌ اول. تهران: وزارت‌ فرهنگ‌ و ارشاد اسلامی.
نظامی‌ عروضی‌ سمرقندی. (1333) چهار مقاله‌. طبق‌ نسخهای‌ که‌ به‌ تصحیح‌ محمد قزوینی‌ در سال‌ 1327. با تصحیح‌ مجدد و شرح‌ لغات‌ و عبادات‌ و توضیح‌ نکات‌ ادبی‌ به‌ کوشش‌محمد معین‌. چاپ‌ سوم. تهران: کتابفروشی‌ زوار.
نغزگوی کهن، مهرداد. (1378) بررسی زبانشناختی متون منثور قرن های ششم و هفتم هجری. پایان نامه دکتری. دانشکده ادبیات دانشگاه تهران.
________ (1382) "دستگاه فعل در گویش دشتی با نگاهی به فارسی میانه، جدید، و نو". جشن­نامه دکتر علی اشرف صادقی. به همت امید طبیب زاده. 379-409. تهران: انتشارات هرمس.
________ (1386) " فارسی یهودی". بخارا. 63: 253-243.
________ (1387) " بررسی فرایند دستوری شدگی در فارسی جدید". دستور، ویژه نامه نامه­ فرهنگستان) 4 :24-3.
نیشابوری، معین‌ الدین‌ محمد بن‌ محمود. (1352) تفسیر بصائر یمینی‌.جلد اول.‌ به‌ تصحیح‌ دکتر علی‌ رواقی‌. چاپ‌ دوم. تهران: انتشارات‌ بنیاد فرهنگ‌ ایران.
واعظ‌ بلخی‌، شیخ‌ الاسلام‌ صفی‌ الملة‌ و الدّین‌ ابوبکر عبدالله‌ بن‌ عمر بن‌ محمد بن‌داود. (1350) فضائل‌ بلخ‌،ترجمه از عربی‌ به‌ فارسی‌ از عبدالله‌ محمد بن‌ محمد بن‌ حسین‌ حسینی‌ بلخی‌.به‌ تصحیح‌ و تحشیه‌ عبدالحی‌َّ حبیبی‌. تهران:انتشاراتبنیاد فرهنگ‌ ایران.
یاحقی، محمد جعفر [به کوشش]. (1364) ترجمه‌ قرآن ری‌ نسخه‌ مورخ‌ 556 . چاپ‌ نخست. تهران: موسسه   فرهنگی‌ شهید محمد رواقی.
 
Bauer, Laurie. )2004(. Morphological Productivity. Cambridge: Cambridge University press.
Booij, Geert. (2005) The grammar of Words. Oxford: Oxford University Press.
Dehghan, Iraj. )1972( "Dâštan as an auxilary in contemporary Persian." Archiv Orientální 40: 198-205.
Haspelmath, Martin. )2002( Understanding Morphology. London: Arnold.
Hopper P. J. & Traugott E. C. )2003( Grammaticalization. 2nd edn. Cambridge:  Cambridge University Press.
Jensen, Hans. (1931) Neupersische Grammatik, Mit Berücksichtingung der Historischen Entwicklung. Heidelberg: Carl Winter's Universitätsbuchhandlung.
Lazard, Gilbert. )1963( La Langue des Plus Anciens Monuments de la Prose Persane. Paris: Librairie C. Klincksieck. 
Plag, Ingo .(2003) Word-formation in English. Cambridge: Cambridge University Press.
Schmitt, Rudiger. (2000) Die iranischen Sprachen in Geschichte und Gegenwart. Wiesbaden: Reichert Verlag.
Wischer, I. (2006) “Grammaticalization”.  Encyclopedia of language and linguistics. Keith Brown (Ed.). 2nd Edition. Vol. Elsevier. 129-136.