نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار گروه زبان انگلیسی، دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی گیلان، رشت، ایران
2 دانشیار گروه زبان و ادبیات انگلیسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه گیلان، رشت، ایران
3 دانشجوی دکتری زبانشناسی همگانی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم تحقیقات، تهران، ایران
چکیده
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Clitics, as a subtype of bound morphemes, can be treated as syntactic words. However, they are morphologically dependent on a word with which they make up a morphological unit. This study attempts to describe and analyze clitics in Gilaki (Eshkevarat dialect) by employing a battery of tests proposed in the literature. The data for the present study come from the linguistic intuition of one of the authors and a number of existing written sources. Then, all the bound morphemes were described and analyzed employing phonological, morphological, and syntactic tests. Under Kalavens’s approach (1982, 1985), one can say that as all clitics in Gilaki attach to the end of the base, hence they count as enclitics. Eshkevarat Gilaki contains eleven clitics, nine of which are special clitics and 2 of them are simple ones.
Keywords: Bound morpheme; Enclitic; Special clitic; Simple clitic; Gilaki
Introduction
Clitics are similar to words in some respects, and similar to affixes in some other respects. Besides, they are regarded as bound morphemes that are neither phonologically nor syntactically independent when occur on the preceding word and form a syntactic unit with it. Consider the following example from the Persian language:
(1)
Ali
ketAb-o
xarid
Ali
book-Acc
buy-PST-3SG
‘Ali bought the book.’
In sentence (1), the bound morpheme ‘-o’ attached to the word ‘book’ is a case of a clitic. These elements must necessarily be attached to a base, known as the host, because they are not phonologically independent. Given the attachment direction, if the word is attached to the beginning of a host, it is considered as a "proclitic" and if it is attached to the end, it counts as an "enclitic". In addition, clitics can fall into the following groups based on their distribution and the distribution of their fully-fledged counterparts:
1) Simple clitics: This group of clitics has the same distribution as their fully-fledged forms do, and their semantic and phonetic connection with the fully-fledged counterparts is clear and transparent. For example, the enclitic /-o/ meaning "and" in Persian counts as a simple suffix.
2) Special clitics: These types of clitics either lack a fully-fledged counterpart or the distribution of the dependent form does not match that of the fully-fledged form. In Persian, the indefinite morpheme /-i/ and bound pronominals are considered as special conjunctions. The indefinite marker lacks a fully-fledged counterpart, and the distribution of the pronominals does not match that of the fully-fledged form, and they are in complementary distribution in some cases (Shaghaghi, 1996: 145; Zwicky, 1977 cited in Spencer 1991: 376).
This research aims to describe and analyze the clitics of the Gilaki language (Eshkevarat dialect) in the framework of the approaches proposed in Zwicky and Pullum (1983), Kalavens (1982) and Shaghaghi (1996). The Gilaki language is one of the languages of the Caspian Sea, belonging to the northwestern Iranian languages (Rezai Baghbidi, 2001, p. 4). Despite the fact that there have been certain research on Gilaki language and its dialects such as Christensen (1995) and Rastorgueva, et al. (2016) who have examined the bound morphemes, still scant attention has been paid to the study of clitics of the Gilki language employing phonological, morphological, and syntactic tests.
Materials and methods
The objective of this research is to identify, describe and analyze the clitics in Gilaki. In doing so, the data are collected using the linguistic intuition of one of the authors and a number of existing written sources. Then, we describe and analyze the clitics employing phonological, morphological (dependency, blocking affixation, distribution, accidental gap) and syntactic (ellipsis under identity rule, movement rule) tests. In addition, we attempt to distinguish all identified clitics from words and affixes.
Discussion of the results and conclusion
Having applied phonological, morphological, and syntactic tests, we can conclude that there are 11 clitics in Gilaki language (Eshkevarat dialect), of which 9 clitics are special and 2 of them are simple ones. As all these clitics are attached to the end of the base, they are regarded as enclitics. All the identified clitics are dependent elements and therefore, they are different from words. In addition, these bound elements are all attached to the end of phrases rather than words, that is to say, they can be distinguished from affixes.
Employing tests including distribution, accidental gap, and ellipsis under identity, we argued that the clitics of Eshkevarat Gilaki can be attached to bases belonging to different syntactic categories and there is no accidental gap in attaching the clitics to the hosts. Besides, some clitics can be elided under ellipsis under identity.
Eshkevart Gilaki Gilki basically lacks a writing system, therefore most of the clitics do not have a fully-fledged counterpart. It is worth noting that the results of this research cannot be generalized to other dialect of Gilaki because according to the literature on Gilaki, Gilaki dialects exhibit phonological, morphological, and syntactic differences. The findings of this research can be used in the typology of the clitics of Iranian and similar languages. Investigating the historical changes of these clitics can be one of the interesting topics for future research.
کلیدواژهها [English]
. مقدمه
زبانها یا گویشهای ایرانی نو به دو دستۀ شرقی و غربی تقسیم میشوند. دستۀ غربی نیز خود، به دو دستۀ شمالغربی و جنوبغربی تقسیم میشود. گونۀ گیلکی، یکی از گویشهای حاشیۀ دریای خزر است که در زمره زبانهای ایرانیِ شمالغربی قرار میگیرد. از دیگر گویشهای خزری میتوان مازندرانی، تالشی، تاتی و سمنانی را نام برد (رضایی باغبیدی، 1380: 4).
در بین گونههای مختلف زبان گیلکی تفاوتهایی آوایی، واژگانی و دستوری نیز وجود دارد. در پیشینۀ مطالعات زبان گیلکی مشاهده میشود که پژوهشگران برای این زبان سه تا پنج گونه قائل شدهاند که عبارتند از:
الف) گیلکی شهر رشت
ب) گیلکی مرکز و غرب گیلان (بیه پس)
ج) گیلکی شرق گیلان (بیه پیش) با مرکزیت لاهیجان
د) گالشی (بیه پیش): محل رواج آن، کوهستانهای شرقی رودبار، تمام منطقۀ دیلمان، اشکورات و املش، تا نزدیک تنکابن است.
ه) گیلکی رودبار
قرار دادن گویشهای رایج در بین کوهستانهای شرقی رودبار، تمام منطقۀ دیلمان، اشکورات و املش در یک گروه دارای اشکالهای اساسی است، چرا که گویشهای رایج این مناطق دارای تفاوتهای بارز آوایی، واژگانی و دستوری هستند. برای مثال واکههای /y/ (واکۀ پیشین، افراشته و گرد) و /2/ (واکۀ پیشین، میانی و گرد) که به ترتیب در واژههای /tyl/ (گِل) و /z2rdZe/(زرچوبه) به کار رفتهاند از واکههای پرکاربرد گویش گیلکی اشکورات محسوب میشوند و به نظر میرسد که سایر گویشهای گیلکی فاقد آن هستند و پژوهشگران این زبان نیز هیچ اشارهای به وجود این نوع آواها نداشتهاند. در حوزههای صرف و نحو نیز تفاوتهایی وجود دارد (برای اطلاعات بیشتر نک. شعبانی، 1393)
به عقیدۀ شعبانی (1399)، زبان گیلکی دارای گویشهای مختلفی است و همانطور که پیشتر گفته شد بین این گویشها تفاوتهای بارز آوایی، واژگانی و دستوری وجود دارد. در این پژوهش، گویش گیلکی اشکورات برای بررسی انتخاب شده است و نگارندگان درصدد آن هستند که واژهبستهای این گونه زبانی را توصیف و تحلیل کنند. گیلکی اشکورات در برخی از مناطق شهرستان رودسر و املش رایج است. ساکنان بخش رحیم آباد (شامل چهار دهستان) از توابع شهرستان رودسر و دهستانهای سمام و کجید از بخش رانکوه از توابع شهرستان املش به این گونۀ گیلکی تکلّم میکنند. میتوان گفت که گویش گیلکی با احتساب مردمی که از مناطق اشکورات مهاجرت کردهاند حدود سی هزار نفر گویشور دارد. شایان توجه است که جمعیت منطقۀ اشکورات به سبب کمبود امکانات مختلف رو به کاهش است و متأسفانه این گونه زبانی نیز همانند سایر گویشها و زبانهای ایرانی در معرض خطر است (شعبانی، 1393).
هدف از انجام این پژوهش، توصیف و تحلیل واژهبستهای گیلکی اشکورات در چارچوب رویکردهای پیشین مانند زوئیکی و پولوم[1] (1983) کلاونس[2] (1982) و شقاقی (1374) است. دادهها از طریق شمّ زبانی یکی از نگارندگان و همچنین با رجوع به برخی از منابع مکتوب گردآوری شده است. تمام تکواژهای وابسته با اعمال آزمونهای آوایی، صرفی و نحوی بررسی میشوند.
در همین راستا، نخست در بخش (2) به پیشینه و چارچوب نظری پژوهش میپردازیم. پس از آن، در بخش (3)آزمونهای آوایی، صرفی و نحوی که در شناسایی و توصیف واژهبستها نقش دارند، معرفی میشوند. سپس، در بخش (4) با توسل به رویکردهای پیشین به توصیف و تحلیل واژهبستهای گیلکی اشکورات میپردازیم. بخش پایانی این مقاله نیز به نتیجهگیری اختصاص دارد.
واژهبستها تکواژهای مقیدی هستند که فاقد استقلال آوایی هستند و از نظر ساختواژی به واژهای که به آن متصل میشوند، وابستهاند و با آن، نوعی واحد ساختواژی تشکیل میدهند. به مثال زیر در زبان فارسی دقت کنید.
(1) علی کتابُ خرید.
در جملۀ (1)، تکواژ وابستۀ «-o» که به واژۀ «کتاب» متصل شده است نمونهای است از یک واژهبست. این عناصر ضرورتاً باید به یک واژه متصل شوند؛ زیرا دارای استقلال آوایی نیستند. واژهبستها از برخی جهات شبیه واژه هستند و از برخی جهات دیگر شبیه وندها. از اینرو، در مطالعات پیشین معیارهایی برای تفکیک واژهبست از واژه و وند مطرح شده است.
واژهبستها از نظر نحوی واژهاند؛ اما از نظر ساختواژی به واژۀ مجاور (بهویژه واژۀ ماقبل) وابستهاند (Zwicky, 1994). واژهبستها که اساساً از نظر تحلیلی مشکلساز هستند، تکواژهایی هستند که نه کاملاً مستقلند، نه میتوان آنها را جزء وندها برشمرد (شقاقی، 1386: 73). به عقیدۀ کاتامبا[3] (1993:245)، واژهبستها جزء تکواژهای مقید به شمار میروند و به واژههای مستقل (که میزبان[4] به حساب میآیند)متصل میشوند. اگر واژهبست به ابتدای میزبان متصل شود «پیشبست»[5] و اگر به انتهای آن متصل شود «پیبست»[6]به شمار میرود.
واژهبستها عناصری هستند که دارای برخی از مشخصههای واژههای مستقلاند؛ اما معمولاً استقلالی را که یک واژه داراست ندارند؛ بهویژه، این عناصر نمیتوانند بهطور مستقل ظاهر شوند، بلکه باید از نظر آوایی به یک میزبان متصل شوند. واژهبستها نوعاً واژههای دستوری هستند، مانند ضمایر و فعلهای کمکی و از نظر تاریخی، عموماً از واژههای کامل نشأت میگیرند و نهایتاً به صورت وندهای تصریفی درمیآیند. (Spencer, 1991: 351-352؛ مفیدی، 1386).
زوئیکی و پولوم (1983) معیارهایی را مطرح میکنند که از طریق آنها میتوان تفاوت میان واژهبست و تکواژهای تصریفی را دریافت. برخی از این معیارها عبارتند از:
(2) حسن دکتره.
(3) حسن منظمه.
(4) جلسه صبحه.
در مثالهای 2 تا 4، واژهبست «-ه» به ترتیب به اسم، صفت و قید متصل شده است.
(5) I’d’ve-ing brought some for you, if I’d known. (5)
علاوه بر این موارد، واژهبستها دارای رفتار تابعیت دوگانه[7]هستند که طبق آن واژهبست از نظر ساختاری متعلق به یک سازه است؛ اما از نظر واجی به سازهای دیگر تعلق دارد (Katamba, 1993). در مثال زیر «’s» به «John» متصل شده است؛ اما به لحاظ ساختاری به سازۀ بعدی تعلق دارد.
(6) John’s working hard.
یکی دیگر از ویژگیهای واژهبستها که در بعضی زبانها از جمله زبان فارسی به چشم میخورد، دوگانهسازیِ واژهبست[8] است، بدین معنی که مرجع واژهبست در جمله حضور دارد؛ به بیانی دیگر، واژهبست یک عنصر نحویِ دیگر را در جمله دوگانه میکند. برای مثال، در جملۀ (7)، عناصری که زیرشان خط کشیده شده است به یک مصداق واحد در جهان بیرون اشاره میکنند. «ماشین» مرجع واژهبست «ش» است.
(7)من ماشین رو خریدمش.
به عقیدۀ کلاونس (1982, 1985)،آنچه واژهبستها را از واژه و وند متمایز میکند این است که چارچوب زیرمقولهایِ واژهبستها مشخص میکند که این عناصر به لحاظ نحوی به یک گروهمتصل میشوند.این گروه، قلمرو[9] واژهبست نامیده میشود. برخلاف واژهبستها، وندها در سطح واژه به یک میزبان متصل میشوند؛یعنی میزبانِ آنها باید یک واژه یا ستاک باشد.
از منظر توزیع واژهبست و صورت کامل آن، میتوان واژهبستها را به دو گروه تقسیمبندی کرد:
(8) اون مدادُ بده به من.
پس از معرفی و شرح ویژگیهای واژهبستها، اکنون به پیشینۀ پژوهش مرتبط با آن در زبان گیلکی و فارسی میپردازیم. تاکنون پژوهش مستقلی دربارۀ واژبستهای زبان گیلگی (گویش اشکورات) انجام نشده است. با این وجود، با رجوع به پژوهشهای انجامشده دربارۀ گیلکی رشت میتوان پی برد که در برخی از این منابع عناصر وابستهای که رفتاری شبیه واژهبستها دارند، توصیف شدهاند. در این بخش، به مرور دو مورد پراستناد میپردازیم. کریستنسن (1374) و راستارگوییوا و همکاران (1395) در کتابهای خود پیرامون زبان گیلکی (گویش رشت) بدون اختصاص بخشی به مبحث واژهبستها، به توصیف صرف (اسم، صفت، فعل، قید و حرف اضافه) و نحو زبان گیلکی پرداخته و توصیفهای نسبتاً خوبی نیز از عناصری مانند اضافه، نشانههای معرفه و نکره، نشانگرهای حالت، انواع ضمایر، پیشاضافهها و پساضافهها و حروف ربط به دست دادهاند. اما در هیچ یک از موارد، نویسندگان تلاش نکردهاند ماهیت این عناصر را با بهکارگیری آزمونهای خاصی که در بخش بعدی به شرح آنها خواهیم پرداخت، توصیف و تحلیل کنند. در این مقاله، با بهرهگیری از انواع آزمونهای آوایی، واژگانی و نحوی نشان خواهیم داد که برخی از این عناصر واژهبست به شمار میروند. یافتههای این مقاله میتواند به شناخت بیشتر عناصر وابسته در زبان گیلکی کمک کند.
پیرامون واژهبستهای زبان فارسی نیز مطالعات متعددی صورت گرفته است که در این بخش به مرور چند نمونه که مرتبط با موضوع این پژوهش هستند، میپردازیم. شقاقی (1374) با بهرهگیری از آزمونهای آوایی، صرفی و نحوی به توصیف واژهبستهای زبان فارسی و تفکیک آنها از وندهها و واژهها میپردازد. در این مقاله 3 واژهبست ساده و 6 واژهبست ویژه شناسایی شدند و همگی پیبست هستند. صراحی و علینژاد (1392) با توسل به رویکرد ردهشناختی آیخنوالد[12] (2003) نشان میدهند که ضمایر متصل شخصی، نشانه عطف /-o/، نشانۀ اضافه و صورتهای فعل ربط همگی واژبست به حساب میآیند. کوکبی سیوکی و همکاران (1400) به میزان متعارف بودگی واژهبستهای زبان فارسی مانند نشانۀ مفعولی، حرف ربط پیبستی، نشانۀ افزایشگر، پیبستهای ضمیری، افعال پیبستی، یای نکره، یای تخصیص نکره، کسرۀ اضافه، نشانۀ تأکید و نشانه معرفه پرداختهاند. نتایج پژوهش مؤید گرایش نظام واژبستی زبان فارسی به نمونۀ متعارف این نظام در میان زبانهای دنیا است. نغزگوی کهن (1389) در پژوهش جالبی نشان میدهد که اجزاء فعلی می-، بـ و نـ وشناسههای فعلی در طول تاریخ با از دست دادن بعضی از ویژگیهای خود از واژهبست به وند تصریفی تبدیل شدهاند. رفتار این اجزای زبانی در روند تبدیل به وندهای تصریفی یکسان نبوده و بعضی (مانند شناسههای فعلی) هنوز به وندهای تصریفی تمامعیار تبدیل نشدهاند.
پیرامون واژبستهای ضمیری زبان فارسی و تحول تاریخی آنها نیز پژوهشهای ارزشمندی انجام شده است که در این میان میتوان به راسخمهند (1389)، مفیدی (1386) و مزینانی و شریفی (1394) اشاره کرد. از آنجا که پیبستهای ضمیری زبان فارسی در گیلکی اشکورات کاربرد ندارند به مرور جزئیات این مطالعات نمیپردازیم. هدف از انجام این مقاله شناسایی، توصیف و تحلیل واژهبستهای زبان گیلکی (گویش اشکورات) با توسل به آزمونهای آوایی، صرفی و نحوی است.
این بخش به معرفی انواع آزمونهای آوایی، صرفی و نحوی که در شناسایی و توصیف واژهبستها نقش دارند اختصاص دارد. میتوان از این آزمونها برای تفکیک واژهبست از واژه و وند بهره گرفت. در بخش بعدی، با اعمال این آزمونها به توصیف و تحلیل واژهبستهای گیلکی اشکورات میپردازیم.
1-3. آزمون آوایی
به عقیدۀ شقاقی (1374)، واژهبست از نظر تکیه متکی به عنصر دیگری است؛ اما واژه از نظر تکیه دارای استقلال است، بدین معنی که عنصر فاقد تکیه احتمالاً یک واژهبست به شمار میرود؛ اما عنصر حامل تکیه در گروه یا جمله یک واژه است. مقولات دستوری متفاوت الگوی تکیۀ متفاوتی دارند. بهعنوان مثال، مقولۀ اسم در گیلکی اشکورات تکیۀ پایانی دارد. در کلمۀ «dərvAzə» به معنی «دروازه» تکیه روی واکۀ هجای پایانی است. افزودن وندهای اشتقاقی و تصریفی اغلب موجب تغییر جایگاه تکیه میشود؛ اما افزودن واژهبست تغییری در تکیۀ کلمۀ پایه ایجاد نمیکند. بهعنوان مثال، واکۀ/-i/ در کلمۀ «Adəmi» (به مفهوم نکره) فاقد تکیه است. هجای دوم این واژه (واکۀ/ə/) تکیهبر است[13]. اما در کلمۀ «piltər» به معنی «بزرگتر» هجای آخر تکیهبر است. به بیان دیگر، وند تصریفی دارای تکیه است و این تکیه روی واکۀ/ə/ قرار دارد. شایان توجه است که در موارد معدودی واژهبست دارای تکیه است. برای مثال، به نظرمیرسد در جملۀ زیر پیبست /-ə/ «اضافه مقلوب»[14]در گیلکی اشکورات دارای تکیه است(Kahnemuyipour et al. 2024).
|
(9)surx-@ |
gul |
|
red-REZ[15] |
flower |
|
«گل سرخ» |
|
از این آزمون برای تفکیک واژبست از وند تصریفی یا اشتقاقی استفاده میشود.
2-3 آزمون ساختواژی
همانطور که پیشتر گفته شد واژبستها هم به واژهها شباهت دارند و هم به وندهای تصریفی. برای تفکیک این سه گروه میتوان از چهار آزمون ساختواژیِ موسوم به وابستگی، جلوگیری از وندافزایی، توزیع و خلاء اتفاقی بهره گرفت.
1-2-3 وابستگی
از آزمون وابستگی برای تفکیک واژه از واژبست بهره گرفته میشود. وندها عناصر وابسته و واژهها عناصرِ آزادِ زبان هستند. واژهبستها نیز وابستهاند و به تنهایی در ساخت به کار نمیروند (شقاقی، 1374). برای مثال، استفاده از نشانۀ تأکید «a» در جملۀ زیر وابسته به فعل است و کاربرد آن به تنهایی موجب نادستوریشدنِ جملهی (10) میشود.
|
(10) kitAv |
hagit-i-ja |
|
book |
take-PST-2SG-EMPH |
|
«کتاب گرفته است آ» |
|
2-2-3. جلوگیری از وندافزایی
برخی از وندهای تصریفی اجازه نمیدهند وند جدیدی به پایه متصل شود. واژهبست نیز مانع از وندافزایی میشود. چنانچه به واژۀ «bidZAr» به معنی «شالیزار» پسوندجمع «@n» را بیفزاییم دیگر نمیتوان پسوند اشتقاقی «kAr» را به آن افزود؛ اما میتوان به کلمۀ«bidZAr» نخست پسوند اشتقاقی «kAr» وسپس پسوند جمع «-ən» را اضافه کرد و کلمۀ «bidZArkAr@n» را ساخت.
همة وندهای تصریفی قادر به جلوگیری از وندافزایی مجدد نیستند و این ویژگی را نمیتوان با قاعدهای عام توصیف کرد (شقاقی، 1374). بهعنوان مثال، با افزودن پسوند تصریفی «-tər» یا نشانه صفت برتر به صفت «barik» کلمۀ«bariktər» ساخته میشود. حال اگر «bariktər» به جای اسم به کار رود، میتوان پسوند نشانه جمع «-ən» را به آن افزود، مانند «bariktərən».
هرگاه واژهبست به پایه متصل شود دیگر نمیتوان به مجموعه (پایه+واژهبست) هیچ نوع وند صرفی را اضافه کرد. گاه اتصال واژهبست مانع ازافزودن واژهبستهای دیگر نیز میشود. از این آزمون برای تمیز وندهای اشتقاقی از واژهبستها و وندهای تصریفی استفاده میشود (شقاقی،1374).
3-2-3. توزیع
واژهبست درگزینش واژه پایه از محدودیت کمتری برخوردار است، درحالی که وند فقط به پایههای خاصی متصل میشود (شقاقی، 1374). برای مثال، /-i/ لیاقت همیشه به پایهای از مقوله اسم )مصدر)متصل میشود؛ اما واژهبست را میتوان به عناصر متفاوتی اضافه کرد.
|
(11) mi |
pe:r |
nədƷAr-ə |
|
my |
father |
carpenter-is |
|
«پدر من نجار است.» |
||
|
(12)ame |
hamsajə |
vətʃə |
mandis-ə |
|
our |
neighbor’s |
boy |
engineer-is |
|
«پسر همسایه ما مهندس است.» |
|||
|
(13) un-ə |
lAku |
arusi |
dƷomǝ |
ʃav-ə |
|
his-REZ |
daughter |
wedding |
friday |
night-is |
|
«عروسی دختر او شب جمعه است.» |
||||
در جملات (11- 13) پیبست /-ə/ که صورت کوتاهشده فعل «hisə» «است» میباشد، به ترتیب به مقولههای اسم، صفت و قید متصل شده است. از این آزمون برای تفکیک وندهای اشتقاقی و تصریفی از واژهبست بهره گرفته میشود.
4-2-3 خلأ اتفاقی
میتوان اذعان کرد که واژه بست در تمامی جایگاههایی که نحو تعیین کند به کار میرود و در ترکیب (واژه+ واژهبست) خلاء اتفاقی مشاهده نمیشود؛ اما در ترکیب (واژه+وند) چنین خلأهایی یافت شوند (شقاقی، 1374). بهعنوان مثال، در گیلکی اشکورات پیشوند /nə-/ برای ساختن مفهوم سلب دارندگی به ستاک افزوده میشود و واژههایی همچون«nədar»یعنی «تهیدست» و «noxor» به معنی «کمخوراک» میسازد؛ اما کلماتی همچون «nəzən» یا «noxon» در گیلکی اشکورات کاربرد ندارند. از این آزمون برای تمایز گذاردن بین واژهبست و وندها استفاده میشود.
3-3 آزمون نحوی
قواعد نحوی بر سازهها و عناصر تشکیلدهندۀ گروهها و جملات عمل میکنند. قواعد نحوی از قبیل حرکت و حذف به قرینه، بر ترکیب (واژه+واژهبست) مانند ترکیب (واژه+واژه) عمل میکنند.
3-3-1 قاعدۀ حذف به قرینه
به عقیدۀ شقاقی (1374) و زوئیکی و پولوم (1983) قاعدۀ حذف به قرینه بر بخشی از واژه عمل نمیکند و کل یک کلمه را میتواند حذف کند. بهعنوان مثال، قاعدۀ حذف به قرینه در جملۀ (14) کلمۀ «G@zA» را از جملۀ «G@zA» دوم و در جملۀ (15) یکی از دو تکواژ وابستۀ «-ə» به معنی «را» را حذف کرده است.
|
(14) ti |
bərar |
GəzA |
b@jard |
amm@ |
no-xord |
|
your |
brother |
food |
buy-PST-3SG |
but |
Neg-eat-PST-3SG |
|
«برادرِ تو غذا آورد ولی نخورد» |
|||||
|
(15) pirhən-o |
ʃəlvar-ə |
bəjar |
|
shirt-and |
pants-Acc |
bring-2SG |
|
«پیراهن و شلوار را بیاور» |
||
به بیان دیگر جملۀ (14) یک جملۀ مرکب همپایه محسوب میشود که «G@zA» در جملۀ دوم به قرینه حذف شده است. در جملۀ (15) نیز واژهبست «ə-» به معنی «را» در واژۀ «pirhən» به قرینه حذف شده است؛ زیرا «pirhən o ʃəlvar» با همدیگر ترکیب شدهاند و واژهبست /-ə/ فقط به اسم دوم (lvarʃə) اضافه شده است و در واژۀ (pirhən) به قرینه حذف شده است.شایان توجه است که حذف به قرینه پسوند تصریفی و اشتقاقی مردود است، همان طور که در مثالهای زیر به ترتیب مشاهده میشود.
|
(16) *i |
otAG |
kotʃiktər-o |
təmiz-ə |
|
this |
room |
smaller-and |
clean-is |
|
«این اتاق کوچک تر و تمیز است.» |
|||
|
tamirkAr-o b@rGkAr-@/ *tamirkAr- o b@rG -@ |
m@rk@ |
xAxur-@ |
(17) mi |
|
repairman-and electrician-is |
husband |
sister-REZ |
my |
|
«شوهر خواهر من تعمیرکار و برقکار است» |
|||
در مثال (16) حذف به قرینه وند تصریفی «t@r» و در مثال (17) حذف به قرینۀ وند اشتقاقی «kAr» به نادستوری شدن عبارات منجر شده است. دادههای این بخش نشان میدهند که حدف به قرینه بر (واژه+ واژهبست) و (واژه+واژه) عمل میکند؛ اما دربارۀ وند اشتقاقی و تصریفی کاربرد ندارد. با توسل به این آزمون میتوان واژهبست را از وند متمایز ساخت (شقاقی، 1374).
3-3-2. قاعده حرکت
بخشی از یک کلمه تحت تأثیر قاعدۀ حرکت قرار نمیگیرد، بلکه کل کلمه به واسطۀ قاعدۀ حرکت در جمله جابهجا میشود.شقاقی (۱۳۷۴: 149-150) اظهار میدارد که وقتی قاعدۀ حرکت بتواند یکی از دو بخش یک ترکیب X+Y را بدون دیگری حرکت دهد، با واژه سر و کار داریم. وی (۱۳۷۴: 149-150) معتقد است در جملههای (18) و (19) زبان فارسی، کلمۀ «خانه» در جمله جابهجا شده استو جملههای حاصل، دستوری هستند؛ اما جملههای (20) و (۲1) پس از جابهجایی تکواژ وابسته، غیردستوری شدهاند.
(18) در خانه بسته است خانه درش بسته است.
(19) علی خانه رفت علی رفت خانه
(20) کتابت اینجاست *کتاب اینجاستت.
(21) کتابها اینجاست. * کتاب اینجاستها.
به همین منوال، همانطور که مثالهای زیر نشان میدهند امکان حرکت واژه در گیلکی اشکورات وجود دارد؛ اما حرکت واژهبست مجاز نیست.
|
(22) mohsin |
xonə |
hagit → |
mohsin |
Hagit |
xonə |
|
|
Mohsen |
house |
take-PST-3SG |
Mohsen |
take-PST-3SG |
house |
|
|
«محسن خانه گرفت/ محسن گرفت خونه.» |
||||||
|
(23) kitav-ə |
behe-m → |
*kitav |
behe-m-ǝ |
|
book-ACC |
buy-PST-1SG |
Book |
buy-PST-1SG-ACC |
|
«کتاب را خریدم.» |
|||
در جمله (22) قاعدۀ حرکت جایگاه فعل و مفعول را که دو واژۀ جداگانه به شمار میروند، جابهجا کرده است. ولی جملۀ حاصل کماکان دستوری است؛ اما در جمله (23) قاعدۀ حرکت واژه بست «-ə»، به معنی «را»، را حرکت داده است؛ اما جملۀ حاصل نادستوری شده است. از آزمون حرکت میتوان برای متمایز ساختن واژهبست از واژه بهره گرفت.
در این بخش با توسل به آزمونهایی که در بخش پیشین معرفی کردیم به شناسایی، توصیف و تحلیل واژهبستهای گیلکی اشکورات میپردازیم و نشان خواهیم داد که گیلکی اشکورات دارای 11 واژهبست است که از این میان،9 واژهبست ویژه و 2 واژهبست ساده به شمار میروند. از آنجا که تمام واژبستهای شناساییشده بعد از پایه به کار میروند، پیبست به حساب میآیند. شایان توجه است که شقاقی (1374) از همین آزمونها برای بررسی و طبقهبندیِ تکواژهای وابسته زبان فارسی بهره گرفته است.
4-1پیبست ویژه /a/
واژهبست /a/ در گیلکی اشکورات برای تأکید روی عمل به کار می رود؛ بنابراین، میتوان اذعان کرد که /a/ علاوه بر واژهبستبودن یک نقشنمای گفتمانی نیز به شمار میرود. جمله زیر را در نظر بگیرید:
|
(24) ba |
kəse |
nə-gi-ja |
|
should |
somone |
Neg-say-2SG-Emph |
|
«باید به کسی نگیآ» |
||
این واژهبست یک واژهبست ویژه محسوب میشود؛ زیرا صورت کامل و غیروابسته ندارد.همچنین، این واژهبست به انتهای فعل متصل میشود؛ از اینرو،از منظر جهت اتصال یک پیبست به شمار میرود. از منظر آزمون وابستگی، میتوان گفت که این عنصر بدون اتصال به فعل نمیتواند در جمله به کار رود؛ بنابراین، از واژه متفاوت است. همچنین، با توسل به آزمون خلأ اتفاقی میتوان این عنصر را از وند متمایز ساخت. این عنصر به تمامی افعال میتواند متصل شود و معنای تأکید را القا کند، در صورتی که این ویژگی برای وندها صدق نمیکند. بنابراین، در ترکیب فعل و این پیبست خلأ اتفاقی مشاهده نمیشود.
یکی از مباحث بحثانگیز در مورد واژهبستها رابطه این عناصر با تکیه است. به عقیدۀ اسپنسر و لویس[16] (2012:105)، واژهبستها عمدتاً به طور ذاتی فاقد تکیه هستند و از اینرو به یک میزبانی که دارای جایگاه تکیه است متصل میشوند. به بیانی دیگر، واژهبستها عمدتاً هیچ تغییری در الگوی تکیه میزبان خود ایجاد نمیکنند. با وجود این، اسپنسر و لویس (2012:84-90) با طرح شواهدی گوناگون از زبانهای مختلف دو گروه از واژبستها را از هم متمایز میسازند: الف) واژهبستهایی که با اتصال به میزبان خود بخشی از واژه واجی به حساب نمیآیند و در خارج از نظام تکیه واژه میزبان قرار میگیرند، ب) واژهبستهایی که با اتصال به میزبان خود تغییری در جایگاه تکیه در میزبان ایجاد میکنند و در واقع در قلمروی تکیه قرار میگیرند. در بررسی واژبستهای گیلکی نیز میتوان به مسأله تکیه پرداخت. پیبست ویژه /a/پس از متصل شدن به میزبان، تکیه را جذب نمیکند. به بیانی دیگر، پس از اتصال این پیبست جایگاه تکیه از پیشوند نفی به این عنصر تأکیدی تغییر نمیکند. کهنموئیپور (2003) نشان میدهد که تکیه در زبان فارسی در سطح واژه راسترو، و در سطح گروه چبرو است. به نظر میرسد که زبان گیلکی نیز از الگوهای تکیه یکسانی تبعیت میکند. از اینرو،در مثال فوق جایگاه تکیه پیش از افزودهشدن پیبست ویژه /a/ به فعل روی پیشوند نفی، که سمت چپترین عنصر گروه محسوب میشود، قرار دارد و اتصال این واژهبست نیز جایگاه تکیه را تغییر نمیدهد.
2-4 پیبست ویژه /-əm/
واژهبست /-əm/ به معنی «هم» در گیلکیاشکورات، نقشهای متنوعی دارد. این واژهبست به آخرین واژه گروه قبل از خود متصل میشود. این واژهبست در گیلکی اشکورات، واژهبست ویژه به شمار میرود؛ زیرا صورت کامل غیروابسته ندارد. به نمونه زیر توجه کنید:
|
(25) am@r-əm |
ism |
bənviʃt-im |
|
we-too |
name |
write-PST-1PL |
|
« ما هم اسم نوشتهایم (نامنویسی کردهایم).» |
||
در جمله (۲5) پیبست /-əm/ به واژۀ قبل از خود متصل شده است و از منظرجهت اتصال یک پیبست به شمار میرود. با استفاده از آزمون توزیع میتوان نشان داد که این عنصر یک واژهبست به شمار میرود و وند نیست؛ از این جهت که آن را به میتوان به پایههای مختلف از مقولات نحوی گوناگون مانند اسم (مثال (25) بالا)، فعل (مثال (26)) و صفت (مثال (27)) اضافه کرد. بدیهی است که این ویژگی دربارۀ وندها صدق نمیکند.
|
bed-im-@m |
(26) beS-im-@m |
|
see-PST-1PL-too |
went-1PL-too |
|
«هم رفتیم و هم دیدیم.» |
|
|
his-@n |
(27) bikAr-@m |
|
are-3PL |
unemployed-too |
|
«بیکار هم هستند.» |
|
این واژبست نیز همانند واژبست تأکیدی تغییری در جایگاه تکیه در میزبان ایجاد نمیکند و از این منظر خنثی است. شایان توجه است که این واژهبست معادل کلمۀ «هم» در زبان فارسی معاصر است. میتوان اذعان کرد که پیبست /-əm/ بر خلاف معادل خود (هم) در زبان فارسی یک واژهبست ویژه در به شمار میرود؛ زیرا فاقد صورت کامل است.
4-3پی بست ویژه /aj/
واژهبست نکرهساز /aj/ یک پیبست ویژه است وفاقد صورت کامل است. این واژهبست ضرورتاً به پایهای از مقولۀ اسم اضافه میشود. واژهبست ویژه /aj/ به انتهای میزبان آوایی خود متصل میشود؛ بنابراین، از منظر جهت اتصال، یک پیبست به شمار میرود. به نمونههای زیر دقت کنید:
|
(28) mərd- aj |
bedi |
kAr |
no-kon@ |
|
man-Indef |
see-PST-2SG |
work |
Neg-do-3SG |
|
«مردی دیدی که کار نکند؟!» |
|||
|
(29) zǝn- aj |
Doni |
xonə |
men |
tSendi |
kar |
konǝ |
|
woman-Indef |
know-2SG |
home |
inside |
how much |
work |
do-3SG |
|
«یک زن میدونی چقدر داخل خونه کار میکند؟» |
||||||
در دو جملهی فوق /aj/ بهعنوان پیبست نکرهساز به آخر اسم افزوده شده است. شایان توجه است که این واژهبست تنها به اسامی بسیار محدودی مانند دو مثال فوق اضافه میشود و نمیتوان آن را به هر اسمی متصل کرد. این عنصر یک واژهبست است نه وند؛ زیرا به انتهای گروه اسمی متصل میشود. افزون بر این، به نظر میرسد این واژهبست تکیهپذیر است و در قلمروی تکیۀ واژۀ میزبان قرار میگیرد. شواهدی از این دست در طرح رویکردهای پیشین در مورد تکیه در زبانهای ایرانی مغفول واقع شدهاند. تأثیر واژهبست بر جایگاه تکیه در زبانهای ایرانی بهره شایستۀ مطالعه بیشتری است. در حال حاضر، اطلاعات چندانی دربارۀ معنا و نقش دقیق این واژهبست وجود ندارد. بررسی این موضوع از چارچوب مقاله حاضر خارج است و مطالعه آن را هم به پژوهشهای آتی موکول میکنیم.
4-4 پیبست ویژه /i/
این واژهبست بهطور کلی در دو بافت به کار میرود:
|
(30) rizan-i |
kə |
rusta |
men |
hisan |
per-o mar-ə |
Gədr- ə |
viʃtər |
don-ən |
|
|
children-Indef |
that |
village |
in |
are |
father-and mother-Rez |
appreciation-Acc |
more |
know-3PL |
|
|
|
«بچه هایی که در روستا هستند قدر پدر و مادر را بیشتر میدانند» |
||||||||
برخی از زبانشناسان از این کاربرد پیبست /i/ تحت عنوان «علامت تخصیص نکره» یاد کردهاند (برای مثال نک . شقاقی، 1374).
|
(31) hitS |
malim-i |
mene |
i |
kAr-@ |
bo-kon-@ |
|
no |
teacher-Indef |
can’t |
this |
work-Acc |
subj-do-3SG |
|
«هیچ معلمی نمیتونه این کار رو بکند.» |
|||||
این واژهبست فاقد صورت کامل است؛ از اینرو، پیبست ویژه به شمار میرود. با بهرهگیری از آزمون وابستگی و خلأ اتفاقی میتوان این عنصر را به ترتیب از واژه و وند متمایز ساخت؛ بدین معنی که برخلاف واژه، این عنصر ضرورتاً میبایست به یک پایه متصل شود. علاوه براین، برخلاف وندها، این عنصر میتواند به تمامی اسامی اضافه شود و معنای نکره را القا کند. از حیث تکیه، باید گفت که این عنصر به هیچ روی دارای تکیه نیست و هیچ تأثیری بر جایگاه تکیه در میزبان ندارد.
4-5 پیبست ویژۀ اضافه مقلوب/-ə/
این نوع اضافه در گونۀ گیلکی به اضافۀ مقلوب معروف است؛ زیرا توصیفگرهای پسین اسم زبان فارسی به صورت توصیفگرهای پیشین اسم در زبان گیلکی به کار میروند(Kahnemuyipour et.al., 2020). تمام گروههای واژگانی گیلگی اشکورات هسته پایانی هستند.از اینرو، اضافه بین مضافالیه و مضاف، بین صفت و موصوف و بین گروه اسمی متمم و پس اضافه به کار میرود (شعبانی، 1399). مثالهای زیر نمونههایی از ساخت اضافه در گیلکی اشکورات هستند:
|
(32) ahm@d-@ |
xaxur |
|
Ahmad-Rez |
sister |
|
«خواهر احمد» |
|
|
(33) s@bz-@ |
vAS |
|
green-Rez |
grass |
|
«علف سبز» |
|
با اعمال آزمون توزیع میتوان نشان داد که اضافه مقلوب را میتوان در جایگاه نحویای که محل وقوع آن است به تمامی اسامی، صفات و حروف اضافه متصل کرد از این حیث واژهبست به شمار میرود و از وندها متفاوت عمل میکند. علاوه براین، هیچ گونه خلأ اتفاقی هم در اتصال این عنصر به پایههای گوناگون از مقولات مختلف مشاهده نمیشود؛ بنابراین، از منظر خلأ اتفاقی نیز اضافه مقلوب یک واژهبست به شمار میرود. واژهبست اضافه مقلوب در زبان گیلکی بعداز واژه یا گروهپایه قرار میگیرد و با توجه به جهت اتصال یک پیبست است. این تکواژ فاقد صورت کامل است، لذا یک پیبست ویژه به شمار میرود. کهنموئیپور، شعبانی و تقیپور (2020) معتقدند که واژهبست اضافۀ مقلوب بین صفت و اسم دارای تکیه است در صورتی که واژهبست اضافه مقلوب بین دو اسم و همچنین بین اسم و پس اضافه فاقد تکیه است. در حقیقت، تکیه یکی از ویژگیهایی است که نشان میدهد اضافۀ مقلوب در زبان گیلگی تجلی واژ-نحوی دو عنصر مجزا است و در حالتی که تکیه میپذیرد رفتاری مانند وند دارد. البته این مطلب مطالعه اکوستیکی دقیقی را میطلبد.
4-6 فعلهای پیبستی[17]
درگیلکی اشکورات صورتهای وابستهای وجود دارد که بیانگر مفهوم فعلboʔn» » به معنی «بودن» هستند که میتوانند بهعنوان فعل ربط در ساخت اسنادی به کار روند. این صورتهای وابسته که از نظر شخص (اول، دوم، سوم) و شمار (مفرد، جمع) با فاعل جمله مطابقت دارد عبارتند از:
əm, i, ə, im, in, ən
در مثالهای زیر کاربرد این صورتهای وابسته مشاهده میشود.
|
(34) xob-əm |
xob-i |
xob-ə |
xob-im |
xob-in |
xob-ən |
|
good-be-1SG |
good- be-2SG |
good-be-3SG |
good-be-1PL |
good-be-2PL |
good-be-3-PL |
از حیث جهت اتصال پیبست هستند. همان طور که مثال زیر نشان میدهد این صورتهای وابسته را میتوان به قرینه حذف کرد؛ بنابراین، واژهبست به حساب میآیند نه وند تصریفی.
|
(35) ti |
v@tS@ |
t@nb@l |
v@li |
ti |
lAku |
z@r@ng-@ |
|
your |
boy |
lazy |
But |
your |
daughter |
smart-is |
|
«پسر تو تنبل، اما دختر تو زرنگ است.» |
||||||
همچنین، این صورتها برای صرف زمانها، نمودها و وجههای مختلف به کار میروند و در دستور، افعال کمکی نامیده میشوند. صورتهای وابستۀ فعل «boʔn» بهعنوان فعل کمکی در صرف زمانهای ماضی نقلی و بعید کامل به کار میروند.به صرف فعلdovosən» به معنی «دویدن» در زمان ماضی نقلی گیلکی اشکورات توجه کنید:
(دویده است)bodovəs@، (دویدهای)bodovəsi، (دویدهامbodovəs@m (
(دویدهاند bodovəs@n (، (دویدهاید bodovəsin، (دویدهایم)bodovəsim
چنانکه مشاهده میشود برای ساخت زمان ماضی نقلی در گیلکی اشکورات به همۀصیغهها پیشوند/bə/[18]افزوده میشود و به آخر همه صیغهها به ترتیب واژهبستهایəm, i, ə, im, in, ən اضافه میشود. این افعال به دلیل عدم برخورداری از صورت کامل، واژهبستهای ویژه محسوب میشوند. شایان توجه است که فعلهای پیبستی در ساختهای اسنادی به هیچروی دارای تکیه نیستند، در صورتی که این گونه فعلها به عنوان فعل کمکی در صرف زمانهای ماضی نقلی و بعید کامل دارای تکیه هستند.
4-7 پیبست ویژه /-ə/ به معنی «را» و «به»
معادل تکواژ «را» در گیلکی اشکورات، واژهبست/-ə/ است. تکواژ /-ə/ به معنی «را»داری صورت کامل «-r@»است؛اما به هیچ روی توزیع برابری با صورت کامل خود ندارد و در توزیع تکمیلی[19] با یکدیگر هستند و در بخش بعدی نشان داده میشود که صورت کامل این عنصر تنها به آخر ضمایر مفعولی متصل میشود. از اینرو، این تکواژ یک واژهبست ویژه به شمار میرود. در مثال زیر، تنها واژهبست /-ə/ میتواند بعد از اسم /kitAv/ به کار رود و ظهور صورت کامل «-r@» بعد از این اسم مجاز نیست.
|
(36) kitAv-ǝ /*r@ |
had-i |
|
book-Acc |
give-2SG |
|
«کتاب را بده» |
|
همانطور که در جمله فوق مشاهده میشود، واژهبست ویژۀ/-ə/ به اسم قبل از خود متصل شدهاست. بنابراین، از منظر جهت اتصال، این تکواژ یک پیبست است. دستکم با طرح دو شاهد میتوان استدلال کرد که این عنصر واژهبست است نه وند. نخست آنکه، همانطور که مثال (37) نشان میدهد این عنصر را میتوان به قرینه حذف کرد. در این مثال پیبست /-ə/ روی واژه / malim / به قرینه حذف شده است. وندها را نمیتوان به قرینه حذف کرد.
|
(37) mu |
malim-o modir-@ |
bedem |
|
I |
teacher-and principal-Acc |
see-PST-1SG |
|
«من معلم و مدیر را دیدم.» |
||
دوم آنکه، پیبست /-ə/ همواره به آخر گروه اسمی افزوده میشود. این ویژگی واژهبستها، آنها را از وندها متمایز میکند. از آنجا که گروه اسمی زبان گیلکی هسته پایانی است و اسم در پایان گروه اسمی ظاهر میشود نمیتوان نشان داد که آیا این عنصر به آخر هسته اسمی اضافه شده است یا به آخر گروه اسمی. برای رفع این مسئله، میتوان به نمونه ساختهای نحوی که در اثر قرضگیری از زبان فارسی وارد گیلکی شدهاند استناد کرد. در مثال زیر، پیبست /-ə/ به انتهای گروه اسمی که ترتیب آن اسم + صفت (ترتیب نشاندار در زبان گیلکی) است متصل شده است.
|
(38)ti |
xAxur-@ |
z@r@ng-@ |
bedem |
|
your |
sister-Rez |
intelligent-Acc |
see-PST-1SG |
|
«من خواهر زرنگ تو را دیدم.» |
|||
به زعم راستارگوییوا و همکاران (1395: 73-76)، این عنصر نشانگر حالت رایی-برایی به شمار میرود.[20] این دیدگاه مغایر با تحلیل ما از واژهبست بودن این عنصر نیست؛ زیرا نشانگرهای حالت ضرورتاً وند نیستند. شقاقی (1374) نیز معادل این عنصر در زبان فارسی را واژهبست تلقی کرده است. علاوه بر این، برخی از زبانشناسان (برای مثال نک.Karimi, 1989) این عنصر در زبان فارسی را نشانه مشخص بودن میدانند.
این واژهبست میتواند به معنی «به» نقش حرف اضافهای داشته باشد. در جملۀ زیر، واژهبست /-ə/ در اتصال به واژههایkitAv» » و «malim» به ترتیب معانی «را» و «به» را القا میکند؛ بنابراین، در مییابیم که پیبست /-ə/ به دو معنی متفاوت در گویش گیلکی کاربرد دارد و صرفنظر از معنی، این پیبست همواره در حوزۀ گروهاسمی قرار دارد و بعداز پایه قرار میگیرد.
|
(39) mohsin |
kitAv-@ |
malim-ə |
hadə |
|
|
Mohsen |
book-Acc |
teacher-to |
give-PST-3SG |
|
|
|
«محسن کتاب را به معلم داد.» |
|||
در برخی موارد، پی بست /-ə/ حذف میشود. نمونه زیر را در نظر بگیرید:
|
(40) kitAv-ə |
Ale |
had-əm |
|
book-Acc |
Ali-to |
give-PST-1SG |
|
«کتاب را به علی دادم.» |
||
در نمونه فوق واژۀ «ali» به واکه ختم شده و حرف اضافهی «ə» نیز یک واکه به شمار میرود. در نتیجه، وقتی این دو واکه در کنار یکدیگر قرار میگیرند، التقای واکهها به وجود میآید. به منظور جلوگیری از التقای واکهها میتوان دو تحلیل رائه داد:
در ضمن این پیبست در تمام بافتها فاقد تکیه است و در خارج از قلمروی تکیۀ میزبان خود قرار میگیرد.
8-4 پیبست/-r/ به معنی «را» و «به»
پیبست /-r/تنها در آخر ضمایر مفعولی میآید و نشانگر نقش مفعول صریحِ این نوع ضمایر است. این تکواژ و واژهبست/-ə/ به معنی «را» که در بخش پیشین به آن پرداختیم هر دو معنای یکسانی را دارند. همانطور که در (41) مشاهده میشود صورت /-rə/ میتواند بهصورت کوتاهشده /-r/ تبدیل شود و به انتهای ضمایر مفعولی متصل شود. این دو توزیع برابری دارند.
|
(41) mər/mərə |
tər/tərə |
amər/amərə |
ʃamər/ʃamərə |
|
me |
you-SG |
us |
you-PL |
ذکر این نکتۀ اساسی لازم است که این تکواژ در آخر ضمایر مفعولیِ سوم شخص مفرد و جمع نمیآید. از آنجا که در بافتهای خاصی میتوان این نشانگر را به قرینه حذف کرد، میتوان آن را واژهبست قلمداد کرد نه وند. این وضعیت در مثال زیر مشاهده میشود:
|
(42) m@-o |
has@n-@ |
xan-@n |
dav@t |
bo-kon-@n |
|
me-and |
Hasan-Acc |
want-3PL |
invitation |
Subj-do-3PL |
|
«من و حسن را میخواهند دعوت بکنند.» |
||||
علاوه بر این، همانطور که در بخش پیشین نشان داده شد همتای این نشانگر که در بافتهای متنوعتری به کار میرود نیز رفتاری شبیه واژهبست را دارد نه یک وند. از منظر جهت اتصال، این تکواژ یک پیبست به شمار میرود.صورت کوتاهشدۀ این تکواژ (/-r/) توزیعی برابر با صورت کامل خود دارد؛ از این رو، این تکواژ یک واژهبست ساده به شمار میرود.
پس از توصیف تکواژ /-ə/ در بخش پیشین و پیبست /-r/ در این بخش، میتوان به مقایسه آنها از منظربافتهایی که در آنها به کار میروند، پرداخت. وجه اشتراک آنها در این است که هر دو معنی یکسانی را القا میکنند. اما وجه افتراق آنها در این است که پیبست /-r/ تنها به انتهای ضمایر مفعولی اضافه میشود، در صورتی که /-ə/در سایر بافتها ظاهر میشود. یک فرضیه که میتوان دربارۀ تکواژ «r@» مطرح کرد این است که این تکواژ دارای دو صورت کوتاهشدۀ «-@» و «r» است و با صورت کوتاهشدۀ «-@» در توزیع تکمیلی قرار دارد، در صورتی که با صورت کوتاهشدۀ «r» توزیع برابری دارد. این واژهبست هم فاقد تکیه است و با اتصال به میزبان خود نیز هیچ تأثیری بر تغییر جایگاه تکیه ندارد.
4-9ضمایر متصل
همانطور که جدول زیر نشان میدهد، در گیلکی اشکورات صفات ملکی منفصل وجود دارد که در کنار هستۀ اسمی به کار میروند.
جدول 1- صفات ملکی گیلکی اشورات
Table 1-Possessive adjectives in eshkevarat gilaki
|
mi kitAv my book |
ame kitAv our book |
|
tikitAv your book |
Seme kitAv your book |
|
un@kitAv his/her book |
uS@n@ kitAv their book |
علاوه بر این، در این زبان ضمیر متصل «Si/Sin» نیز وجود دارد که معنی «مال» در زبان فارسی را القا میکند. همانطور که در مثالهای زیر مشاهده میشود، این ضمیر متصل را میتوان به پایههایی که از مقوله اسم هستند، اضافه کرد و هیچگونه خلأ اتفاقی نیز از این حیث وجود ندارد. بنابراین، از منظر خلأ اتفاقی و همچنین وابستگی میتوان استدلال کرد که این ضمیر متصل واژهبست به شمار میرود.
|
(43) akb@r-@-Si |
(44) mi b@rar-@ mASin-@-Si |
|
Akbar-Rez-property |
my brother-Rez car-Rez-property |
|
«مال اکبر» |
«مال ماشین برادر من» |
در صورت اتصال این ضمایر به انتهای صفات ملکی، ضمایر ملکی حاصل میشود.میتوان به جای هسته اسمی از ضمیر متصل «Si/Sin» پس از صفت ملکی استفاده کرد که در اینصورت یک ضمیر ملکی ساخته میشود.
جدول 2- ضمایر ملکی در گیلکی اشکورات
Table 2-Possessive Pronouns Eshkevarat Gilaki
|
miSi مال من |
ameSiمال ما |
|
tiSi مال تو |
SemeSiمال شما |
|
un@Si مال او |
uS@n@Siمال آنها |
«Si» صورت کوتاهشده «Sin» است که در بسیاری از بافتها توزیع برابر ندارند. البته در موارد معدودی این دو توزیع برابر دارند. با توجه به جهت اتصال، این تکواز یک پیبست است. از آنجا که در بسیاری از بافتها توزیعی برابر با صورت کامل خود ندارد میتوان آن را یک واژهبست ویژه در نظر گرفت. این واژبست ویژه هم در تمام بافتها فاقد تکیه است.
4-10 پیبست سادۀ /-o/
میتوان از حروف ربط همپایگی برای پیوند واژه، گروه و بند بهره گرفت. یکی از حروف ربط همپایگی در گیلگی اشکورات واژهبست /-o/ به معنی «و» است. از دو منظر میتوان گفت که این تکواژ یک واژهبست است: نخست آنکه، این تکواژ میتواند به پایههایی از مقولات نحوی گوناگون مانند اسم، صفت، فعل، حرف اضافه و غیره متصل شود؛ از اینرو، آزمون توزیع نشان میدهد که این تکواژ یک واژهبست نه یک وند. دوم آنکه، با بهرهگیری از آزمون حذف به قرینه میتوان نشان داد که این تکواژ اگر چند همپایه را به هم متصل کند میتواند تنها بر روی همپایه ماقبل آخر ظاهر شود و در همپایههای پیشین محذوف باشد. از این واژهبست برای همپایه ساختن واژهها، گروهها و جملات استفاده میشود. شایان توجه است که این واژهبست، همانطور که مثال زیر نشان میدهد، ضرورتاً به انتهای همپایه اول اضافه میشود و از این منظر یک پیبست به حساب میآید. این پیبست در تمام بافتها در خارج از الگوی تکیه میزبان قرار میگیرد و همواره فاقد تکیه است.
|
(45) midAd-o |
d@ft@r |
|
pencil-and |
Notebook |
|
«مداد و دفتر» |
|
در گیلکی اشکورات تکواژ آزاد «ba» به معنی «و» نیز برای همپایه ساختن دو سازه به کار میرود. مثال زیر را در نظر بگیرید:
|
(46) mu |
diruz |
bAzAr |
boSo-m |
ba |
xone |
men |
kaar |
bogud-@m |
|
I |
yesterday |
market |
go-PST-1SG |
and |
home |
inside |
work |
do-PST-1SG |
|
«من دیروز بازار رفتم و در خانه کار کردم.» |
||||||||
شایان توجه است که پیبست /-o/ و تکواژ آزاد «ba» توزیع کاملاً برابری دارند و از اینرو، میتوان این پیبست را پیبست ساده تلقی کرد؛ اما شایان توجه است که برخلاف سایر پیبستهای ساده هیچ گونه مشابهت آوایی بین این پیبست و همتای کامل آن وجود ندارد. بنابراین، یک فرضیه میتواند این باشد که این پیبست فاقد صورت کامل هست. بررسی دقیقتر این مسأله را به پژوهشهای آتی موکول میکنیم.
4-11 پیبست ویژه «-e»
تکواژ «-e» معنای تصغیر و معرفه را القا میکند. این واژهبست فاقد صورت کامل هست و به انتهای گروه اسمی افزوده میشود؛ از اینرو، یک پیبست ویژه به شمار میرود. در نمونههای زیر ظهور این واژهبست مشاهده میشود.
|
(47) sifid |
letSik-e |
|
white |
scarf-Def+Dem |
|
«روسری سفید»
|
|
|
(48)x@rav |
mASin-e-k-@[22] |
beh-i |
|
broken |
car-Def+Dem-Acc |
bought-2SG |
|
«ماشین خرابَ رو خریدی؟» |
||
شایان توجه است که با بهرهگیری از دو آزمون میتوان نشان داد که این عنصر یک واژهبست است. نخست آنکه، در ترکیب اسم و این عنصر هیچ گونه خلأ اتفاقی مشاهده نمیشود و این عنصر را میتوان به تمام اسامی اضافه کرد. دوم آنکه، در یک ساخت همپایگی، این عنصر میتواند از همپایه اول به قرینه حذف شود. این وضعیت در مثال زیر مشاهده میشود. ظاهراً، این پیبست ویژه، بر جایگاه تکیه در میزبان تأثیر میگذارد و تکیه را جذب میکند.
|
(49)ti |
mASin (-e) |
Ba |
mutur-e |
x@rAb-@n |
|
your |
car (Def) |
And |
bike-Def+Dem |
broken-are |
|
«ماشین و موتور تو خراب هستند.»
|
||||
5.نتیجهگیری
در این پژوهش، با بهرهگیری از آزمونهای مختلف آوایی، صرفی و نحوی به شناسایی، توصیف و تحلیل انواعواژبستهای گیلگی اشکورات پرداختیم. در این گونه زبانی، 11 واژهبست وجود دارد که از این میان 9 مورد، واژهبست ویژه و 2 مورد واژهبست ساده به شمار میروند و از آنجا که تمامی این واژهبستها بعد از پایه به کار میروند پیبست به حساب میآیند. شایان توجه است که 7 واژهبست فاقد تکیه هستند و با اتصال به میزبان تغییری در جایگاه تکیه ایجاد نمیکنند و در خارج از قلمروی تکیۀ میزبان قرار میگیرند، در صورتی که 2 واژهبست دیگرزبان گیلکی، ظاهراً با اتصال به میزبان، تکیه را جذب میکنند. همچنین، پیبست ویژه اضافه مقلوب و فعلهای پیبستی در بعضی از بافتها دارای تکیه، و در بعضی دیگر فاقد تکیه هستند. مطالعات بیشتر در مورد واژهبستافزایی و تأثیر آن بر جایگاه تکیه در زبان گیلکی و سایر زبانهای ایرانی میتواند در تدقیق ویژگیهای واژهبستها و طرح الگوهای تکیه سودمند باشد.
گیلکی اشکورات اساساً فاقد خط و صورت نوشتاری میباشد؛ بنابراین،بیشترِ واژهبستها دارای صورت کامل نیستند. شایان توجه است که نتایج این پژوهش را نمیتوان به سایر گویشهای زبان گیلکی تعمیم داد؛ زیرا طبق مطالعات پیشین،گویشهای مختلف گیلکی دارای تفاوتهای آوایی، صرفی و نحوی هستند. یافتههای این پژوهش میتواند در ردهشناسی واژبستهای زبانهای ایرانی و زبانهای مشابه کاربرد داشته باشد. بررسی آکوستیکی و تحول تاریخی این واژهبستها میتواند از دیگر موضوعات جالب برای پژوهشهای آتی باشد. همانطور که در بخش پیشینۀ پژوهش اشاره شده، این مسئله پیرامون واژهبستهای زبان فارسی بررسی شده و نتایج جالبی نیز حاصل شده است.
[1]Zwicky and Pullum
[2]Kalavens
[3]Katamba
[4]host
[5]proclitic
[6]enclitic
[7]Dual citizenship
[8]Clitic doubling
[9]domain
[10]Simple clitic
[11]Special cllitic
[12]Aikhenvald
[13] یادداشت سردبیر: واکه شوا یک واکه کوتاه است و از نظر آوایی حداقل در زبان انگلیسی هیچوقت تکیه نمیپذیرد. بنابراین نکات زیر احتیاج به بررسی آکوستیکی دارد: 1-این که آیا در گیلکی این واکه شوا است یا نه و 2- این که ممکن است مانند فارسی هجای ماقبل واژه بست دیرکرد قله زیروبمی داشته باشد که به لحاظ شنیداری تکیه به هجای دارای واژه بست اختصاص داده میشود.
[14] Reverse Ezafe
3 صورت کوتاه شده Reverse Ezafe
[16] Spencer and Luis
[17] Enclitic verbs
[18]صورت زیرساختیِ پیشوند گذشتهساز در گیلکی اشکورات /bə-/ است؛ زیرا این صورت در بافتهای متنوعتری به کار میرود. در اثر هماهنگی واکهای، در برخی بافتها به صورت /bo-/ ظاهر میشود.
[19] complementary distribution
[20]از یکی از دواران محترم مقاله به دلیل ذکر این نکته که سبب بحث و مقایسه بیشتر در مورد این عنصر شد، بسیار سپاسگزاریم.
[21]برخلاف زبان گیلکی، در زبان فارسی به منظور جلوگیری از التقای واکهها عمدتاً یک واج میانجی درج میشود. این یکی از تفاوتهای جالب بین زبان فارسی و گیلکی است.
[22]به انتهای این واژه به ترتیب پیبست معرفه و تصغیر «-e» و پیبست «-@» به معنی «را» اضافه شده است. از آنجا که هر دوی این پیبستها فقط دارای یک واج و آن هم یک واکه هستند، واج میانجی «-k» به منظور جلوگیری از التقای واکهها بین آنها درج میشود.
)