نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری زبانشناسی، گروه زبانشناسی، دانشکده زبانهای خارجی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
2 دانشیار، گروه زبانشناسی، دانشکده زبانهای خارجی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
3 دانشیار زبانشناسی، گروه مترجمی زبان انگلیسی، دانشکده ادبیات ،دانشگاه بین المللی امام خمینی، قزوین، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Abstract
In languages and varieties, the exact locations of the alignment of f0 transition points differ from those of the segmental string (Ladd, 2006). The differences of inter-languages or inter-varieties are sometimes so small that it is not possible to identify a deep representation. We conducted a production experiment with 40 speakers of two regional varieties of Persian language. The aim of the present study was to investigate the strategies used by the speakers of the varieties in response to the time pressure caused by reduced sonorant rime of target words by adopting autosegmental-metrical theory (Pierrehumbert, 1980). For this purpose, 20 Isfahan speakers and 20 Tehrani speakers were asked to repeat the three target words, which were accompanied by a decrease sonorant rime, in the positions of nuclear pitch accent twice. Three prosodic parameters, such as contour conditionm alignment, and duration of the segments containing pitch accents, were mainly considered. The results showed that in each contour condition, the duration of the sonorant rime of the nuclear accented word was varied. In the phonetic domain, the range of adjustments fell into three broad categories. First, the speakers of Isfahani variety took more time by increasing the duration of the rime in the fall-rise condition while retracting the peak of the fall-rise contour. However, the speakers of Tehrani variety worked harder by compressing contours in the fall contour. Both speakers of the two varieties took shortcuts by truncating responses of the final pitch movements. The responses were shown to be dialect-specific and contour-specific.
Keywords: Duration of Sonorant Rime, Pitch Accent, Timing or Alignment, Time Pressure
Introduction
Speakers of different varieties produce the same intonation contours, which are phonetically differently. One of the factors influencing on the realization of contours is the time available for execution. Movement f0 requires the minimum amount of time to be executed. Productions of the targets can be compromised under tonal crowding (Pierrehumbert, 2000). The magnitude of time pressure in intonation-only languages like Dutch and English firstly depends on the available spaces between tonal targets, for example between a prenuclear and nuclear pitch accents or between a nuclear pitch accent and a phrasal boundary. There is less time available for executing the prenuclear and nuclear accents in a skittish kitten, which has shorter vowels and less voicing as compared to a roaring lion, with an identical syllable structure but more voicing. The available time in the black cat is, in turn, less compared to the situation of a skittish kitten, which follows a lack of intervening unaccented syllables (accent clash) (Silverman and Pierrehumbert, 1990) and a shorter space between the nuclear accent and the intonational phrase edge. The shorter the stretch of sonorant segmental material is, the more the realization of nuclear and boundary tones will be under pressure (Grabe, 1998b). Also, tonal crowding will be more problematic in fast speech compared to normal or slow speech because the time to produce tonal targets is reduced due to shorter segmental durations (Caspers and van Heuven, 1993 for Dutch).
Hanssen (2017) mentions that speakers use 3 economizing mechanisms for F0 adjustments in response to time pressure. The first is “truncation”, whereby speakers produce an incomplete version of the contour, leaving the speed of the f0 movement intact. The second is “compression”, whereby the full contour is produced but at a higher speed. The third one is that speakers can respond to time pressure by increasing the duration of the available sonorant material so as to create more time for the execution of the pitch movement. Speakers may add duration when a movement is physiologically more difficult to produce.
Figure 1 shows the economic strategies that speakers use in response to time pressure: Schematic illustrations of truncation, undershoot, and compression (columns) for falls, rises, and fall-rises (rows). The gray uninterrupted lines represent an f0 contour on a long sonorant portion, while the black interrupted lines represent an f0 contour on a short sonorant portion. The arrows and scissors illustrate how the f0 contours have been affected by time pressure. An undershoot can affect a fall-rise in two ways; it affects either the dip between two high tones or the initial high tone.
This paper reported what strategies speakers adopt in response to time pressure due to limited sonorant material in IP-mid nuclear contour. In this study, we sought to respond to the strategies used by the speakers of two species (Isfahani and Tehrani) in response to the time pressure caused by reduced limited sonorant material and find the answer to this question: what strategies do the speakers of the two varieties of languages use to deal with time pressure?
Material and Methods
To conduct this research, we presented 3 utterances that had different sonorant rimes to 20 Isfahani (10 males and 10 females) and 20 Tehrani language speakers (10 males and 10 females) to produce them during a production experiment. This research investigated the regional variation in the realization of intonation contours in Isfahani and Tehrani varieties in the framework of autosegmental-metrical theory. The autosegmental-metrical theory is basically based on the principle that the intonation is completely systematic and has a phonological structure; that is, the intonation forms a hierarchical prosodic structure in the form of a sequence of tonal units (L, H, and a combination of these two tones). The intonation contour (a type of contour that shows the pitch excursions of an utterance over the time) is represented linearly through autosegmental tones, each of which is aligned with a specific syllable or a specific place in a segmental group. The combination of these tones determines the prosodic structure of the speech.
Each dataset contains several contour pitches that are phonologically identical, but differ in rise, fall-rise, and rise type. A total of 240 sentence samples (1 sentence * 3 target words * 40 speakers * 2 repetitions) were recorded. Then, using Praat speech processing software (Boersma and Winink , 2019), the intonational pattern of the extracted sentences and the intonational variables were coded manually. To observe and study the changes of F0 along the pitch contour, the average values were obtained from the difference between the minimum base frequency and the maximum base frequency of the sonorant rime. In this study, for the nuclear pith accent state, the 3 variables of pitch contour, duration, and alignment were measured. The statistical analysis of the data was carried out by using SPSS.
Discussion of Results & Conclusion
The purpose of this study was to investigate the effects of time pressure on the parameters of pitch contour, alignment, and duration. By examining the research data, th following result was obtained: In the two Isfahani and Tehrani varieties, the three target words had a significant effect on the sonorant rime (p<0.05). The sonorant rimes of coda in the fall and rise contours, were more in "Yɑm" compared to "Yɑr" and "Yɑb" in both varieties, respectively. However, in the fall-rise contour, the sonorant rime of coda was higher in "Yɑr" compared to "Yɑm" and "Yɑb", respectively. The statistical results related to the time pressure between the two contours, simple contour (fall), and complex contour (fall-rise) showed that the type of contour in terms of simplicity and complexity had an effect on the average sonorant rime of coda so that in Isfahani and Tehrani varieties, the average sonorant rimes of coda in the fall-rise contour were longer than those of the fall contour. Also, adaptation of alignment under time pressure due to complexity of the contour showed that the speakers started the fall-rise contour earlier than the fall contour. The data related to the investigation of the effect of the boundary of the next intonational phrase on the time pressure in thr fall, fall-rise, and rise contours in the two varieties showed that the type of sonorant rime of the word had a significant effect on the peak alignment in the fall contour. This issue confirmed that the sonorant rime in the fall-rise contour was significantly longer than that of the fall contour. In addition, the influence of the contour type on the relative alignment in Tehrani and Isfahani varieties revealed that the peak in the fall-rise contour started earlier than the peak in the fall contour. In both varieties, the peak in the relative alignment was influenced by the word, while the speakers adjusted the peak according to the sonorant rime and placed about 20-30% of it at the end of coda, which indicated late occurrence of the H tone. Comparison of the peak delays between the words in the fall-rise contour in Isfahani and Tehrani varieties showed that the differences in peak delays in Yɑr-Yɑm, Yɑr-Yɑb, and Yɑm-Yɑb were significant. Yɑr-Yɑm and Yɑr-Yɑb were not significant in the word Yɑm-Yɑb. Also, the results showed that the type of sonorant rime had a significant effect on the relative peak alignment in Isfahani and Tehrani varieties (p<0.05). The comparison of the relative peak alignments in Isfahan and Tehrani varieties in the words "Yɑr, Yɑm, and Yɑb" revealed that the difference in the relative peak of Yɑr-Yɑm was not significant, but it was significant in the words of Yɑr-Yɑb and Yɑm. The comparison of the relative valley data between the words in the rise contour showed that in Isfahani and Tehrani varieties, the words had a significant effect on the relative valley (p<0.05). Comparing the relative alignments of the valley between the words "Yɑr/Yɑm/Yɑb" in Isfahani variety showed that the difference in the relative valley of the words Yɑr-Yɑm was not significant, but this difference was significant in the words of Yɑr-Yɑb and Yɑm-Yɑb. In Tehrani variety, the comparison of the relative alignments of the words "Yɑr/Yɑm/Yɑb" showed that the difference in the relative valleys of Yɑr-Yɑm and Yɑm-Yɑb was significant, but this difference in the words Yɑr-Yɑb was not significant.
The results indicated that the speakers of Isfahani variety spent more time in the fall-rise contour and used the undershoot phenomenon, leading to an earlier occurrence with lower scaling on the affected units. While the speakers of Tehrani variety worked harder by compressing the contours in the fall contour. Both speakers of the two varieties took shortcuts by truncating responses of the final pitch movements. According to the observations of the authors in the main data, it seemed that the speakers’ choices in the diversity of contours were quite systematic. According to PFitzinger (2009), the choice of diversity of contour is special and systematic.
کلیدواژه‌ها [English]
گویشوران گونۀ زبانی مختلف در تولید جملات مشابه، الگوی منحنی اهنگین مختلفی را بکار می‌گیرند. یکی از عوامل تاثیرگذار در تولید منحنیهای آهنگ، زمان لازم و در دسترس برای بازنمایی منحنی است. در هنگام تولید منحنی آهنگ، حرکت بسامد پایه F0 به حداقل مقدار زمانی لازم و قابل دسترس برای بازنمایی نیازمند است (Xu, & Sun, 2002). برای آنکه تکیه زیروبمی به طور کامل تظاهر آوایی داشته باشد و نواخت‌های آن در نقاط زنجیره‌ای مورد انتظار ظاهر شود، باید بین تکیۀ زیروبمی مدنظر و مرز پایانی کلمه یا تکیه زیروبمی مجاور، حداقل دو هجا (هجای بدون تکیه) فاصله وجود داشته باشد (Araniti et al. 1998). هنگامی‌که بین هجای تکیهبر واژه تکیهبر و هجاهای تکیهبر بعد یک هجا (تحت فشار) فاصله وجود داشته باشد، در این حالت با فشار زمانی روبرو هستیم. در واقع، دامنه فشار زمانی[1] وابسته به فضای موجود بین اهداف نواختیL و H است و تولید و همترازی اهداف نواختی، تحت انباشتگی نواخت است (Pierrehumbert, 2000). به‌طور مثال، در زبانهای آهنگین چون زبان انگلیسی، ساخت هجایی در عبارت‌های Kitten skittish و Lion Roaring مشابه است، اما به علت بی‌واک بودن اکثر همخوان‌ها در عبارت Skittish Kitten، زمان کمتری برای بازنمایی تکیه زیروبمی پیش‌هسته و تکیه زیروبمی هسته در پی‌دارد. در حالی‌که، در عبارت Lion Roaring به علت واکدار بودن واج‌ها، زمان بیشتری برای بازنمایی تکیه زیروبمی پیش‌هستۀ و تکیه زیروبمی هستۀ در پی‌دارد. زمان در دسترس برای بازنمایی اهداف نواختی L و H در عبارت time Black بعلت عدم‌وجود هجای تکیهبر، کمتر از عبارت Skittish Kitten است (Silverman & Pierrehumbert, 1990) بنابراین، فضای کوتاهتری بین تکیه زیروبمی هستهای و لبۀ گروه آهنگین وجود دارد. کاهش زمان تولید اهداف نواختی به علت دیرش کوتاه واحدهای واجی و انباشتگی نواخت ناشی از فشار زمانی، منجر به تفاوتهایی در گفتار سریع نسبت به گفتار معمولی یا گفتار شمرده میشود. این موضوع را میتوان بر اساس این فرضیه توجیه کرد که فشار زمانی تکیه زیروبمی بعدی یا نواخت مرزی مجاور چون: هجا، واژه یا مرز گروه آهنگین، هجای تکیهبر بعدی (تکیه زیروبمی پیش‌هسته یا هسته) در شناسایی محل قله و زمانبندی نواختی نقش اساسی دارند و فشار حاصل از انباشتگی نواخت در زمان محدود بر همترازی اهداف نواختی تاثیر میگذارد. در واقع، کوتاهتر بودن فضا در بازنمایی زنجیره واحدهای واجی رسا منجر به بازنمایی زودهنگام تکیۀ هستهای و نواخت مرزی تحت فشار خواهد شد (Grabe, 1998a).
فشار زمانی در شرایطی که ساختار واجی به دلیل سرعت بالای گفتار تغییر میکند و یا به دلیل وجود تنها چند صدای واکدار از گسترة واکداری کمتری برخوردار است، بر منحنیهای آهنگ تاثیر میگذارد (Ohl & Pfitzinger, 2009). فشار زمانی به طور عمده متشکل از چند راهکار اقتصادی است. به گفتۀ هنسن[2] (2017: 32-37) گویشوران در شرایطی که فشار زمانی وجود دارد، از پاسخهای آوایی متفاوتی استفاده میکنند که در یکی از این سه مقوله قرار میگیرد:
1) گویشوران از کوتاه‌سازی[3] یا ترخیم[4] استفاده میکنند، بدین معنی که حرکت F0 کوتاه میشود و گویشور تنها نسخۀ ناقصی از منحنی آهنگین را تولید میکند ولی سرعت حرکت F0 تغییر نمی‌کند.
2) گویشوران از پدیده تراکم[5] استفاده میکنند. بدین معنی که سریع‌تر عمل میکنند و حرکت F0 به طور کامل ولی در مدت زمان کوتاهی انجام میگیرد و منحنی آهنگین به طور کامل و با سرعت بالا تولید می‌گردد.
3) گویشوران زمان بیشتری را بکار می‌گیرند، که منجر به وقوع زودهنگام با دامنه زیروبمی کمتر بر روی واحدهای واجی می‌گردد. به این پدیده زیرهدف[6] گفته میشود.
شکل (1) راهکارهای اقتصادی را که گویشوران در پاسخ به فشار زمانی به کار می‌گیرند، نشان میدهد:
شکل 1- راهکارهای فشار زمانی (Hanssen, 2017: 36)
Fig 1-Time pressure strategies (Hanssen, 2017: 36)
در شکل (1) ستون‌ها پدیده ترخیم، زیرهدف و تراکم را در الگوی افتان، الگوی خیزان، الگوی افتان- خیزان ترسیم می‌نمایند. خطوط خاکستری رنگ منحنی F0نشان‌دهندۀ، بخش پایانه رسا با واکه بلند است. درحالی‌که، خطوط نقطه‌چین سیاه رنگ منحنی F0 نشاندهنده بخش پایانه رسای با واکه کوتاه است. پیکان‌ها و قیچی نشاندهنده تاثیر فشار زمانی بر منحنی F0 است. همان‌طور که مشاهده‌می‌شود ،گویشوران در تولید منحنیها با الگوی افتان، الگوی خیزان، الگوی افتان- خیزان در ستون کوتاه‌سازی یا ترخیم، تنها نسخۀ ناقصی از منحنی آهنگین را تولید کرده‌اند و حرکت F0 (بسامد پایه) کوتاه شده است. در ستون دوم شاهد پدیدۀ زیرهدف بوده‌ایم. در هنگام تولید منحنیهای مختلف، شاهدکاهش دامنۀ زیروبمی بوده‌ایم. در ستون سوم که نشان‌دهندۀ پدیده تراکم[7] است. گویشوران در تولید الگوهای مختلف آهنگ، منحنی آهنگ را به طور کامل و با سرعت بالا تولید کرده‌اند.
از آنجا که محل دقیق همترازی اهداف نواختی L و H در ساخت زنجیره‌ای گفتار از یک زبان به زبان دیگر و از یک گونه به گونۀ دیگر متفاوت است (Ladd, 2008)، تفاوت‌های بینزبانی و یا بینگونهای گاه آنقدر کوچک و جزئی است که نمی‌توان بازنمود زیرساختی مشخصی از همترازی اهداف نواختی فراهم ساخت. در این پژوهش، در پی پاسخ تظاهرآوایی به راهبردهایی هستیم که گویشوران دو گونه (اصفهانی و تهرانی) در واکنش به فشار زمانی ناشی از کاهش رسایی در گروه آهنگ مدیریت میکنند. یعنی، گویشوران هر یک از این دو گونه زبانی از چه راهبردهای آهنگین برای مقابله با فشار زمانی استفاده میکنند. بر این مبنا، پس از مقدمه، در بخش دوم آرای پژوهشگران پیشین در حوزه فشار زمانی معرفی میشود. در بخش سوم، مبانی نظریه پژوهش در زمینۀ واج‌شناسی خود واحد وزنی ارائه می شود و در بخش چهارم تلاش می‌کنیم تا با تحلیل دادههای آزمایشگاهی، تحلیلی از راهکارهای گویشوران دو گونه فارسی اصفهانی و فارسی تهرانی در واکنش با فشار زمانی ارائه دهیم. در بخش پایانی، افته‌های مقاله به اختصار ارائه می شود.
اریکسون[8] و آلسترمارک[9] (1972) به‌منظور بررسی تأثیر دیرش واکه بر منحنی فرکانس پایۀ واکه تکیهبر، دادههایی بیمعنا و ساختگی را در زبان سوئدی مورد بررسی قرار داده و دو فرضیة ترخیم و انطباق سرعت[10] را در این خصوص مطرح نمودند. آنها نخستین افرادی بودند که راهکارهای ترخیم و انطباق سرعت (ساختاربندی مجدد منحنیها به لحاظ زمانی) را به عنوان راهکارهای رایج تطابق منحنیهای آهنگ در پاسخ به دیرشهای متفاوت واکداری را مطرح نمودند. به عقیدة آنان راهکار ترخیم، زمانی رخ میدهد که شروع منحنی افتان F0 واکة کوتاه با منحنی فرکانس پایۀ واکه بلند به لحاظ سطح بسامد پایه یکسان است، اما صرفاَ زودتر از منحنی فرکانس پایۀ واکه بلند به پایان میرسد، بدین معنا که بخش پایانی آن بریده و یا ترخیم میشود. در انطباق سرعت نیز شروع منحنی افتان 0f واکة کوتاه با منحنی فرکانس پایۀ واکه بلند همسطح است، اما با سرعت بیشتری پایان مییابد، که در این صورت ساختاربندی مجدد منحنی نواختی به دلیل دیرش کوتاهتر واکه را شاهد هستیم. در این بررسی دیرش واکههای هجای تکیهبر به طور نظام‌مند دستکاری شده و تغییرات در شکل منحنی بسامد پایه این واکهها باتوجه به متغیرهایی چون طول واکه، طول کلمه و واکداری همخوان بعدی بررسی شده‌است. طبق نتایج این پژوهش کاهش دیرش واکه تغییر در مراحل آغازین منحنی F0 ندارد؛ اما منجر به ترخیم پایانی می‌گردد و هیچ‌گونه تطابق سرعت نیز در این منحنیها مشاهده نمیشود.
شکل 2- برگرفته از اریکسون و آلسترمارک (1972:51)
Fig 2- Adapted from Erickson and Alstermark (1972, 51).
بَنِرت[11] و بِردوارد-ینسن[12] (1975) در بررسی بازنماییهای گویش‌محور تکیه در زبان سوئدی دادههای واقعی و معنادار را مورد بررسی قرار دادند تا اطلاعات جامعتری را درخصوص تأثیر دیرش واکه بر منحنیهای F0 واکة تکیهدار تکیة نواختی در زبان سوئدی ارائه دهند. آنها در این پژوهش شواهدی را در تأیید هر دو فرضیة ارائه‌شده توسط اریکسون و آلسترمارک (Erikson & Alstermark, 1972) ارائه نموده و اصطلاح «تراکم» را به جای اصطلاح «تطابق سرعت» به کار بردند. به اعتقاد بَنِرت و بِردوارد-ینسن (1975: 17) یک منحنی متراکم، منحنی است که در بخش افتان یا خیزان با سرعت بیشتری تولید میشود و رسیدن به مقادیر مطلق بیشینة F0 و یا کمینة F0 منحنیهای بلند برای آن الزامی نیست.
هنسن، پیترز[13] و گاسنهاون[14] (2007) با انجام آزمایش تولیدی به بررسی راهکارهایی که گویشوران هلندی در ارتباط با سه منحنی زیروبمی هستهای بسیار رایج: منحنی افتان، خیزان و افتان- خیزان بکار گرفته‌اند، پرداختند. در این سه نوع منحنی زیروبمی، هجاهای پایانی گروه در بخش پایانۀ هجا از میزان رسایی متفاوتی برخودار بودند. نگارندگان در تحلیل منحنیهای افتان و خیزان دریافتند که گویشوران تاحدودی از راهکار ترکیبی (ترخیم و تراکم زمانی) بکار گرفته‌اند، اما در تحلیل منحنی افتان- خیزان، دامنۀ زیروبمی وابسته به بخش رسایی پایانه‌است. بدین معنا که با کاهش دامنۀ زیروبمی، رسایی بخش پایانه‌کاهش یافته و تراکم دامنه در هر سه منحنی زبان هلندی مشاهده گردید.
پیترز و فیتزینگر[15] (2008) در یک پژوهش اداراکی، به مطالعة درک منحنیهای آهنگ پایان گروه پرداخته و به طور خاص تأثیر تغییرات دیرش واکداری و دیرش F0 در درک وجه جمله؛ به عبارتی وجه خبری و یا پرسشی را مورد مطالعه قرار دادهاند. طبق یافتههای حاصل از این بررسی دیرش واکداری 50 میلیثانیه برای انتقال منحنیهای مرتبط به لحاظ ارتباطی کفایت میکند؛ در واقع منحنیهای خیزان F0 دو نیمنواخت و یا بیشتر وجه پرسشی را القا کرده و افتان‌های 0f یک یا چند نیمنواخت وجه خبری را منجر میشود. یک منحنی خیزان در پایان پارهگفت با دیرش F0 ثابت برای دو یا چند نیمنواخت و دیرش واکداری حداقل 50 میلیثانیه وجه پرسشی را القا میکند. حتی در دیرشهای 20 یا 30 میلیثانیه نیز تعداد قابل توجهی از شنوندگان قادر به شناسایی وجه جمله هستند. به نظر میرسد که دیرش F0در پیشبینی وجه جملة درکشده بهتر از شیب F0 عمل میکند.
اوهل[16] و فیتزینگر (2009) پیرو مطالعات گریب[17] (1998a) درخصوص راهکارهای تطابق ترخیم و تراکم در زبان آلمانی، آزمایشی مشابه را با دادههای برخوردار از گسترة کاهش یافتة واکداری در جملات پرسشی، خبری و فهرستها انجام دادهاند. توجه آنها عمدتاً متمرکز بر بررسی تأثیر ساختارهای واجی متفاوت بر بازنمود منحنیهای آهنگ افتان و خیزان پایان پارهگفت بوده است. در واقع، آنها به دنبال پاسخ این پرسش بودند که بازنمودهای آوایی مقولات واجی آهنگین در کلمات پایان گروه آهنگی با گسترة محدود واکداری_ کلمات با واکداری کمتر_ چه تفاوتهایی با بازنمود آوایی مقولات آهنگین در کلمات پایان گروه با واکداری کامل دارند؟ طبق نتایج حاصل از این بررسی تنوعات قابل توجهی در رابطه با چگونگی تطابق منحنیهای آهنگ با میزان مورد نظر از واکداری وجود دارد؛ بدین صورت که این راهکارها در گروه‌های مختلف از کلمات متفاوت هستند. اوهل و فیتزینگر (2009) به نقل از ایساچنکو[18] و شادلیچ[19] (1966) بیان داشتهاند که دیرش F0 یک نیمنواخت نیز برای به دست دادن برجستگی قابل درک یک هجا کافی است و فرض میشود که دیرش F0 واقعی زمانی به کار میرود که گویشور بخواهد معانی احساسی و عاطفی را با آهنگ منتقل کند.
هنسن (2017) در فصل سه رسالۀ دکتری خود به بررسی تنوعات منطقهای در پاسخهای آوایی به فشار زمانی در منحنیهای هستهای پایان گروه آهنگین در چندین گونة زبانی هلند پرداخته‌است. به منظور بررسی تأثیر فاصلة مرز گروه آهنگین بعدی بر بازنمود آوایی منحنی، بخش پایانه‌کلمات تکهجایی پایان گروه آهنگین از میزان رسایی متفاوتی برخوردار بودند. نتایج بررسی نشان داد: اگر دیرش بخش رسا کوتاهتر باشد، نواخت افتان- خیزان کمتر به کار میرود و در حوزة آوایی تطابقها را میتوان به سه دستة عمده تقسیم نمود. اولاً، گویشوران برخی از گونهها با کوتاه‌سازی حرکات زیروبمی پایانی از راهکار ترخیم استفاده میکنند و با زیرهدف قرار دادن نواخت بم از نواخت افتان- خیزان، از راهکار زیرهدف بهره میبرند. ثانیاً، گویشوران با متراکم نمودن منحنی زیروبمی سریع‌تر عمل میکنند و ثالثاً، گویشوران با افزایش دیرش بخش رسا در شرایط منحنی افتان- خیزان زمان بیشتری صرف کرده و قلة منحنی افتان- خیزان را عقب میکشند. در جمعبندی این پژوهش نیز این نتیجه حاصل شده‌است که پاسخهای آوایی در این شرایط گویشویژه و منحنیویژه هستند و همچنین در منحنی خیزان، پاسخها عمدتاً به ترکیب واجی هجای تکیهدار وابسته است.
صادقی (2017) به بررسی ماهیت واجی نقاط گذار F0 (همترازی اهداف نواختی به صورت تابعی از ساخت هجایی و زنجیره‌ای هجای تکیهبر) و تاثیر جایگاه تکیۀ کلمه بر سطح فرکانس و همترازی اهداف نواختی در زبان فارسی پرداخته است. یافتههای وی نشان داد که نواخت‌های L و H تکیه زیروبمی کلمات با تکیه پیش ما قبل پایانی به شکل پایدار به ترتیب با آغاز هجای تکیهبر و آغاز واکۀ بدون تکیۀ بعد همترازی دارد. بنابراین، قلۀ H با مرز پایانی کلمه انطباق ندارد و نواخت H به لحاظ آوایی با کمی تاخیر نسبت به مرز پایانی هجای تکیهبر روی زنجیرۀ آوایی ظاهر میشود و دیرش و تغییرات شیب زیروبمی، هماهنگ با ساخت زنجیره‌ای گفتار و به طور مشخص‌تر با نقاط انطباق زنجیره‌ای تغییر میکند. همچنین، تاثیر جایگاه تکیۀ کلمه بر سطح ارتفاع هر دو نواخت H و L در بافت‌های تکیه‌ای و نواختی مختلف ثابت است و براین اساس، اهداف نواختی در محیط‌های تحت فشار (فشار زمانی یا نواختی ناشی از مرز پایانی کلمه یا تکیه زیرو بمی بعد) تضعیف نمیشود. به طور کلی، در زبان فارسی در صورت عدم وجود فشار نوایی ناشی از مرز واحد نوایی هر دو نواخت تکیه زیروبمی پیش‌هسته به طور منظم و پایدار با نواحی زنجیره‌ای مشخص در ساخت زنجیره‌ای گفتار منطبق میشود و این انطباق زنجیره‌ای صرف نظر از تغییرات ساخت هجایی یا زنجیره‌ای گفتار ثابت و پایدار باقی می‌ماند. وی اشاره کرده‌است برخلاف مطالعات آهنگ فارسی، شواهدی دال بر وجود نشانه ستاره در ساخت نوایی تکیه زیروبمی پیش‌هستۀ در زبان فارسی وجود ندارد و در زبان فارسی، الگوی تکیه زیروبمی پیش‌هستۀ (H+L) است، چرا که یافتههای به‌دست‌آمده با دیدگاه اولیه نظریه خودواحد وزنی مطابقت ندارد و نواخت L، رفتار آوایی نواخت پیشرو را ندارد (فاصله نواختL از نواخت H بعد ثابت نیست). به عبارتی، ثبات L نسبت به H در بافت‌های تکیه‌ای و نواختی مختلف بیشتر است و نواخت H مستقل از L در نقطه زنجیره‌ای مشخصی واقع میشود. درحالی‌که انتظار داریم ثبات نواخت آوایی نواخت ستاره‌دار از نواخت‌های بدون ستاره بیشتر باشد و در کلمات یک‌هجایی یا چندهجایی با تکیۀ آغازی، که در آن فضای زنجیره‌ای کافی برای تظاهر آوایی نواخت L وجود ندارد، *H+L به‌صورت تکیۀ تک‌نواختی *H تظاهر مییابد.
در این پژوهش، آهنگ کلام دو گونه فارسی اصفهانی و فارسی تهرانی در چارچوب نظریۀ خودواحد وزنی آهنگ انجام می‌گردد. هدف اصلی نظریة خودواحد وزنی توصیف و تبیین تغییرات آوایی پیوسته در منحنی زیروبمی گفتار است. به گفتۀ لد (1996) ساخت آهنگ گفتار در این رویکرد، به صورت توالی از دو نواخت L و H بازنمایی میشود. به عبارتی، ساخت آهنگ مرتبط با زنجیره‌ای از رویدادهای موضعی با نقاط مشخص در زنجیرۀ واحدهای آوایی‌است. نواخت L نواخت پایین و H نواخت بالا را درآهنگ نشان میدهند. همچنین، در این نظریه اهداف نواختی می‌تواند معرف نواخت‌های کناری یا تکیه‌های زیروبمی باشند. نواخت‌های کناری به صورت نواخت مرزنما و نواخت گروه تظاهر می‌یابند. تکیه زیروبمی می‌تواند سرنخ عینی درکی برای تکیه یا برجستگی باشد ولی در وهله نخست یک ویژگی آهنگی است که بر طبق اصول نظام نوایی مرتبط با هجاهای خاصی قرار میگیرد. ولی تکیه واژگانی، برحسب برجستگی ادراکی مرتبط با هجاهاست.
تکیه زیروبمی برحسب جایگاهشان در منحنی آهنگ به تکیه زیروبمی هسته و تکیه زیروبمی پیش‌هسته تقسیم می‌شوند. در بیشتر نظام‌های زبانی آخرین تکیه زیروبمی پاره‌گفتار، تکیه زیروبمی هسته در خوانش بی‌نشان پاره‌گفتار است. با وجود این، در برخی زبان‌ها تکیة زیروبمی هسته لزوماً در جایگاه پایانی گروه آهنگ قرار نمی‌گیرد (, 2008Ladd Pierrehumbert,1980 & ). نشانة ستاره در نظریة خودواحد وزنی به مفهوم انطباق نواخت با هجای تکیهبر کلمه یا گروه تکیه‌ای است. بنابراین، وقوع تکیة زیروبمی *L روی کلمه‌ای در ساخت آهنگ گفتار به معنای آن است که هجای تکیهبر آن کلمه با نواخت پایین تولید میشود و برعکس وقوع تکیة زیروبمی *H روی آن کلمه به معنای آن است که هجای تکیهبر آن با نواخت بالا تولید میشود. در تکیه‌های زیروبمی دونواختی، نواخت ستاره‌دار، با هجای تکیهبر کلمه انطباق دارد و نواخت بدون ستاره با کمی فاصله قبل یا بعد از آن ظاهر میشود. اگر نواخت بدون ستاره قبل از نواخت ستاره‌دار واقع شود، به آن نواخت «پیشرو» و اگر این نواخت بعد از نواخت ستاره‌دار قرار گیرد، به آن نواخت «دنباله» گفته میشود. درییشتر توصیفات مبتنی بر نظریۀ خودواحد وزنی دو رویداد تکیه زیروبمی(پیش‌هسته و هسته) و نواخت مرزی (نواخت کناری و نواخت مرزنما) اهمیت زبان‌شناختی دارند. به گفتۀ لد (2008) تکیۀ زیروبمی هسته به لحاظ نوایی در جایگاه قوی‌تری نسبت به تکیۀ زیروبمی پیش‌هسته قرار دارد و میزان برجستگی نوایی تکیۀ هسته از تکیۀ پیش‌هسته بیشتر است. ترکیب هر یک از انواع تکیة زیروبمی با نواخت‌های کناری و مرزی، به تولید آهنگ‌های متفاوتی منجر میشود. برای مثال، وقتی نواخت کناری -L و نواخت مرزنمای L% بعد از تکیة تک‌نواختی هستة *H قرار میگیرد، منحنی افتان تولید میشود، ولی وقتی نواخت کناری H- و نواخت مرزنمای H% بعد از همین نواخت واقع میشود، منحنی خیزان به دست می‌آید.
پژوهش حاضر از نوع آزمایشگاهی وگردآوری داده‌ها از طریق اجرای مکالمه صورت گرفته است. شرکت‌کنندگان این پژوهش شامل ۲۰ گویشور (10مرد و 10 زن) گونۀ تهرانی و 20 گویشور(10مرد و 10 زن) گونۀ اصفهانی هستند. بازۀ سنی گویشوران بین ۲۰ تا ۴۰ سال است و میزان تحصیلات آنها نیز از دیپلم تا کارشناسی ارشد است. لازم به ذکر است که گویشوران از نظر شنوایی سالم تک‌زبانه و تلفظ واضحی داشتند و به گونه محاوره‌ای صحبت می‌کردند. از نظر گروه اجتماعی تلاش شده‌است که گروه همسانی از گویشوران انتخاب شود.
از گویشوران خواسته شد که هر یک از واژههای هدفyɑr/ yɑm/ yɑb) ) را به صورت کاملاً بی نشان در جمله زیر قرار دهند. تعداد کل جمله‌های آزمایش شامل 240جمله است.
1- man ɡoftam ye yɑr resɪd.
3 واژه× 1 جایگاه بافتی × 1 حالت (تحت فشار) ×10 گویشور ×2 نوع جنسیت × 2 گونۀ زبانی × 2 تکرار= 240داده
در این پژوهش، به‌منظور راهکارهای موثر در واکنش به فشار زمانی در دو گونه اصفهانی و تهرانی از چارچوب واج‌شناسی خودواحد وزنی نظریه پیرهامبرت (1980) استفاده گردید. گفتارها با نرخ نمونه‌برداری 22050 هرتز ضبط شده‌اند. دادههای پژوهش در نرم‌افزار پرات نسخه 12. 2. 6 مورد تجزیه و تحلیل آکوستیکی قرار گرفت. اندازهگیری مقادیر مربوط به‌صورت خودکار توسط اسکریپ praat.Prosody Pro انجام شد (Xu, 2013). برای ثبت نواخت در منحنی زیروبمی از نظام نشانه گذاری توبی [20] که مجموعه از نشانگرهای نواختی و مرزی است، استفاده شد Pierrehumbert,1980)).
برای انجام این آزمایش، پیکره‌ای شامل 3 واژه تکیهبر ساختگی طراحی شدند. با توجه به پژوهش نیماسادات تهرانی (2007:77) فعل‌های «رسیدن، ریختن و آمدن» جزء فعل‌های لازم در زبان فارسی هستند. این نوع فعل‌ها، اگر فاعل نامشخص داشته‌باشد،آخرین هجا از فاعل تکیه زیروبمی هسته را دریافت میکند. لازم بذکر است که در این پژوهش، واژههای هدف یک‌هجایی در جایگاه فاعل نامشخص قرار داشتهاند و فعل جملات حاوی واژه تکیهبر، فعل «رسیدن» بود و جنبه آوایی واژههای هدف یک‌هجایی شامل یار (همخوان پایانه درگروه روان)، یام (همخوان پایانه در گروه خیشومی) و یاب (همخوان پایانه در گروه انسدادی) به ترتیب کاهش رسایی داشتهاند. بعبارتی،آغازه واژههای هدف ثابت و دنباله واژههای هدف به ترتیب رسایی آنها کاهش مییابد.
1-4. تحلیل دادههای آوایی
لازم به ذکر است نگارنده در طراحی داده‌ها و تحلیل آماری دنباله‌رو مدل رسالۀ هنسن (2017) است. پیش از آنکه به بررسی اطلاعات جدول (1) بپردازیم، باید گفته شود که در جدول زیر، t بیانگر زمان پایانی همخوان پایانه، V))t بیانگر زمان آغاز هسته واژه تکیهبر، (t(C بیانگر زمان آغاز پایانه واژه تکیهبر و E(t) بیانگر زمان پایان پایانه واژه تکیهبر است.
جدول 1- متغیرهای وابسته و نحوه محاسبه آنها
Table 1- Dependent variables and how to calculate them
|
متغیرها |
توصیف |
فرمول |
افتان(F) |
افتان-خیزان(FR) |
خیزان(R) |
|
دیرش |
|
|
|
|
|
|
رسایی پایانه |
دیرش رسایی پایانه(میلیثانیه) |
t (E) – t (v) for “yɑr, yɑm” t (C) – t (V) for “yɑb” |
|
|
|
|
زمانبندی |
|
|
|
|
|
|
تأخیر قله |
فاصله قله هسته تا آغاز پایانه هسته (میلیثانیه) |
t (H1) – t (V) |
|
|
|
|
قله نسبی |
محل قله هسته به عنوان نسبتی از دیرش رسایی پایانه(%) |
(PEAKDELAY/SONRIME)*100 |
|
|
|
|
تأخیر دره |
فاصله دره هسته تا آغاز پایانه هسته (ms) |
t (L1) – t (V) |
|
|
|
|
دره نسبی |
محل دره هسته به عنوان نسبتی از دیرش رسایی پایانه(%) |
(VALLEYDELAY/SONRIME)*100 |
|
|
|
طبق جدول (1) برای بررسی فشار زمانی در دو گونه اصفهانی و تهرانی، از طریق سه واژه تکهجایی «یار/ یام/ یاب» در جملات خبری، دو متغیر دیرش و زمانبندی یا همترازی در نظر گرفته شده‌است. در بخشهای پیشرو، برای بررسی متغیر دیرش، دیرش رسایی پایانه در سه منحنی افتان، افتان-خیزان و خیزان مورد بررسی قرارگرفت. برای بررسی متغیر زمانبندی یا همترازی، از تأخیر قله، قله نسبی، تأخیر دره و دره نسبی استفاده شد. تأخیر قله و قله نسبی در منحنیهای افتان و افتان- خیزان و تأخیر دره و دره نسبی در منحنی خیزان مورد بررسی گرفت.
دادههای پژوهش طوری طراحی شدندکه تمامی متغیرهای آوایی و ساختاری موثر بر فرکانس و زمانبندی وقوع نواخت‌ها، دیرش واژههای تکیهبر را شامل شود. به منظور استخراج داده‌ها، چهار لایه شبکه متنی ساخته‌شد. در لایه اول، واژهها به دقت مشخص شدند. سپس در لایه دوم، دیرش رسایی پایانه واژه تکیهبر برچسب‌گذاری گردید و در لایه سوم، فاصله قله تا آغاز پایانه هسته_ تأخیرقله_ بر اساس نشانه‌گذای لایه اول و دوم و همچنین نوع الگوی منحنی تعیین گردید. در لایه چهارم با توجه به نوع الگوی منحنی تأخیر دره _نشانه عددی 9_ مشخص گردید. در لایه پنجم نیز دیرش F0 اندازهگیری شد.که نشانه عددی 10 ، 11 و12 نشانگر دیرش F0 است.
شکل 3- شکل موجی و منحنی زیروبمی در پاره‌گفتار «یه یار رسید» که توسط گویشور زن اصفهانی خوانده شده و در آن گروه اسمیِ«یار » (فاعل نامشخص) دارای الگوی افتان و دارای تکیۀ زیروبمی L*+H است.
Fig 3- The waveform and pitch contour in "ye yɑr resid" is produced by a female Isfahani speaker, in which the noun group "yɑr" (subject) has fall pattern and has L*+H pitch accent.
شکل 4- شکل موجی و منحنی زیروبمی در پاره‌گفتار «یه یام رسید» که توسط گویشور مرد اصفهانی خوانده شده و در آن گروه اسمیِ «یام » (فاعل نامشخص) دارای الگوی خیزان و تکیۀ زیروبمی L*+H است.
Fig 4- The waveform and pitch contour in "ye yɑm resid" is produced by a male Isfahani speaker, in which the noun group "yɑm" (subject) has rise pattern and has L*+H pitch accent.
شکل 5- شکل موجی و منحنی زیروبمی در پاره‌گفتار «یه یاب رسید» که توسط گویشور مرد اصفهانی خوانده شده و در آن گروه اسمیِ«یاب » (فاعل نامشخص) دارای الگوی پیچیده افتان- خیزان و تکیۀ زیروبمی L*+H است.
Fig 5- The waveform and pitch contour in "ye yɑb resid" is produced by a male Isfahani speaker, in which the noun group "yɑb" (subject) has fall-rise pattern and has L*+H pitch accent.
همان طور که مشاهده میشود، وجه اشتراک تکیۀ زیروبمی واژههای هدف همراه با کاهش رسایی این است که نواخت H در واژه تکیهبر منطبق بر محدودۀ زنجیره آوایی است. بطور کلی، مطالعۀ واژههای پژوهش نشان داد که همترازی نواخت L در تمامی الگوهای تکیه‌ای و نواختی، تقریباً ثابت بوده و عمدتاً همتراز با آغاز هجای تکیهبر است و نواخت H در تمامی واژهها وقوع زودهنگام داشته و در داخل زنجیرۀ آوایی هجای تکیهبر قرار گرفته است.
2-4. تحلیل آماری
در پژوهش حاضر، ابتدا دادههای پرت[21] مربوط به فشار زمانی مشخص و حذف شدند. دادههای پرت در مبحث آمار، به دادههای گفته میشود که با دیگر دادههای هم گروه فاصلۀ چشمگیری داشتهاند. بعبارتی، تفاوت درخور ملاحظه‌ای با بقیه اعضای نمونه‌ای که در آن اتفاق افتاده‌است، داشته باشند.
سپس، برای بررسی اثر فشار زمانی در واژههای هدف، مدل خطی تأثیر آمیخته[22] مورد استفاده قرار گرفت که در آن گونه زبانی به عنوان عامل تصادفی[23] و واژه به عنوان عامل ثابت[24] در نظر گرفته شد. به منظور مقایسه دوتایی متغیرهای وابسته در واژههای تکیهبر از تصحیح بنفرونی[25] استفاده شد. برای بررسی فشار زمانی در گونه اصفهانی و گونه تهرانی سه واژه تکیهبر تکهجایی «یار/ یام/ یاب» (yɑr/ yɑm/ yɑb) در جملات خبری به کار گرفته شد.
1-2-4. دیرش رسایی پایانه
در این پژوهش، رسایی پایانه سه واژه تکیهبر«یار/ یام/ یاب» اندازهگیری شد تا مشخص شود که آیا در این واژهها افزایشی تدریجی در دیرش رسایی پایانه آنها دیده میشود یا خیر. به طوریکه در جدول (3) مشخص شده است، اثر نشاندهنده تاثیر دیرش رسایی سه واژه تکیهبر بر فشارزمانی است که در دو گونه اصفهانی و تهرانی سه واژه تکیهبر به صورت معنیداری بر رسایی پایانه تأثیر گذاشتهاند (05/0p<):
جدول 2- مقایسه و تأثیر واژه بر دیرش رسایی پایانه در منحنیهای افتان، افتان-خیزان، و خیزان گونههای اصفهانی و تهرانی
Table 2- Comparison and effect of the target word on sonorant rime in fall, fall-rise, and rise of Isfahani and Tehrani varieties
|
رسایی پایانه منحنی افتان |
اثر |
یار- یام |
یار- یاب |
یام-یاب |
|
اصفهانی |
007/0 |
040/0 |
037/0 |
000/0 |
|
تهرانی |
002/0 |
051/0 |
000/0 |
000/0 |
|
رسایی پایانه منحنی افتان-خیزان |
|
|
|
|
|
اصفهانی |
019/0 |
354/0 |
000/0 |
002/0 |
|
تهرانی |
013/0 |
996/0 |
001/0 |
000/0 |
|
رسایی پایانه منحنی خیزان |
|
|
|
|
|
اصفهانی |
022/0 |
679/0 |
015/0 |
003/0 |
|
تهرانی |
026/0 |
086/0 |
575/0 |
028/0 |
بر اساس دادههای جدول (2)، مقایسه رسایی پایانه واژههای هدف در منحنی افتان نشان میدهد که در گونه اصفهانی تفاوت دیرش رسایی پایانه در واژههای «یار-یام»، «یار-یاب» و «یام-یاب» معنیدار است. در گونه تهرانی به جز تفاوت دیرش رسایی پایانه در واژههای «یار-یام»، تفاوت دیرش رسایی پایانه در واژههای «یار-یاب» و «یام-یاب» معنیدار است. مقایسه دیرش رسایی پایانه واژههای هدف در منحنی افتان-خیزان نشان میدهد که در هر دو گونه اصفهانی و تهرانی بجز تفاوت دیرش رسایی پایانه در واژههای «یار-یام»، تفاوت دیرش رسایی پایانه در واژههای «یار-یاب» و «یام-یاب» معنیدار است. مقایسه دیرش رسایی پایانه واژههای هدف در منحنی خیزان مشخص میکند که در گونه اصفهانی به جز تفاوت دیرش رسایی پایانه در واژههای «یار-یام»، تفاوت دیرش رسایی پایانه در واژههای «یار-یاب» و «یام-یاب» معنیدار است. این در حالی است که در گونه تهرانی تفاوت دیرش رسایی پایانه تنها در واژههای «یام-یاب» معنیدار است و این تفاوت در واژههای «یار-یام» و «یار-یاب» معنیدار نیست.
در شکل‌های (6)، (7) و (8) مقایسه میانگین دیرش رسایی پایانه در واژههای هدف «یار/ یام/ یاب»در منحنیهای افتان، افتان-خیزان و خیزان در هر دوگونۀ زبانی همراه با میلههای خطا قابل مشاهده است:
شکل 6- میانگین دیرش رسایی پایانه در واژههای هدف «یار/ یام/ یاب» در منحنی افتان
Fig 6- The average of sonorant rime in the target words "yɑr/yɑm/yɑb" in fall contour
شکل 7- میانگین دیرش رسایی پایانه در واژههای هدف «یار/ یام/ یاب» در منحنی افتان-خیزان
Fig 7- The average of sonorant rime in the target words "yɑr/yɑm/yɑb" in fall-rise contour
شکل 8- میانگین دیرش رسایی پایانه در واژههای هدف «یار/ یام/ یاب» در منحنی خیزان
Fig 8- The average of sonorant rime in the target words "yɑr/yɑm/yɑb" in rise contour
شکل‌های میلهای فوق نشان میدهند که در منحنی افتان و منحنی خیزان هر دو گونه اصفهانی و تهرانی دیرش رسایی پایانه به ترتیب در واژه «یام» بیشتر از واژههای «یار و یاب» است (یام> یار> یاب). اما در منحنی افتان -خیزان دیرش رسایی پایانه به ترتیب در واژههای «یار» بیشتر از واژههای «یام و یاب» است (یار> یام> یاب). لازم به ذکر است که میلههای خطا در شکل‌های فوق بیانگر سطح معنیداری بین واژهها است.
2-2-4. تفاوت دیرشی بین منحنی ساده (افتان) و منحنی پیچیده (افتان-خیزان)
هر چند هر دو منحنی افتان و افتان- خیزان الگوی نوایی یکسان L*+H L دارند. اما، در مقایسه با منحنی افتان، منحنی افتان-خیزان پیچیدهتر است. دلیل این امر آن است که در تولید منحنی افتان-خیزان به جای دو زیروبمی، سه زیروبمی وجود دارد. پاسخ به وجود فشار زمانی در دو منحنی این است که دیرش رسایی در جایی که در آن منحنی افتان-خیزان شکل میگیرد، افزایش پیدا میکند. جدول (3) نشان میدهد که نوع منحنی به صورت معنیداری بر رسایی پایانه تأثیر میگذارد (05/0p<):
جدول 3- تأثیر منحنی افتان و افتان-خیزان بر دیرش رسایی قافیه
Table 3- The effect of fall and fall-rise contour on sonorant rime
|
دیرش رسایی پایانه |
اثر |
میانگین دیرش رسایی پایانه(افتان) |
میانگین دیرش رسایی پایانه( افتان-خیزان) |
|
اصفهانی |
026/0 |
193 |
203 |
|
تهرانی |
011/0 |
162 |
190 |
لازم به ذکر است درجه آزادی و مقدار آماره در نوع منحنی افتان 35 و در منحنی افتان-خیزان 9 در گونه اصقهانی بوده است و درجه آزادی و مقدار آماره در در نوع منحنی افتان 70 و در منحنی افتان-خیزان 11 در گونۀ تهرانی بوده‌است. همانگونه که در جدول (3) مشخص است، نوع منحنی از نظر سادهبودن و پیچیدهبودن بر میانگین دیرش رسایی پایانه تأثیرگذار است، بهطوری که در دوگونه اصفهانی و تهرانی میانگین دیرش رسایی پایانه در منحنی افتان-خیزان از میانگین دیرش رسایی پایانه در منحنی افتان طولانیتر است.
3-4. انطباق همترازی یا زمانبندی تحت تأثیر فشار زمانی[26]
تحت فشار زمانی به دلیل پیچیدگی منحنی، گویشوران ممکن است تولید منحنی افتان- خیزان را زودتر از منحنی افتان شروع کنند؛ دلیل این موضوع آن است که گویشوران برای تولید منحنی افتان- خیزان زمان بیشتری را به دست بیاورند. برای نشان دادن این موضوع، دادههای مربوط به قله نسبی در منحنیهای افتان و افتان-خیزان جدول (4) ارائه شده است:
جدول 4- تأثیر منحنی افتان و افتان-خیزان بر همترازی نسبی قله[27]
Table 4- The influence of fall and fall-rise on the relative alignment
|
دیرش رسایی پایانه |
اثر |
میانگین دیرش رسایی پایانه(افتان) |
میانگین دیرش رسایی پایانه( افتان-خیزان) |
|
اصفهانی |
007/0 |
28/52 |
05/66 |
|
تهرانی |
002/0 |
44/51 |
21/66 |
نتایج جدول (4) نشان میدهد که دو گونه تهرانی و اصفهانی نوع منحنی به صورت معنیداری بر دیرش رسایی پایانه تأثیر گذار است (05/0p<). این موضوع مؤید این است که دیرش رسایی پایانه در منحنی افتان-خیزان به صورت معنیداری طولانیتر از دیرش رسایی پایانه در منحنی افتان میباشد. همچنین، در جدول (5) تأثیر نوع منحنی را بر قله نسبی در دو گونه تهرانی و اصفهانی نشان میدهد که در آنها قله در منحنی افتان-خیزان زودتر از قله در منحنی افتان شروع میشود. شکل (9) نیز این تفاوت را به خوبی نشان میدهد:
شکل 9- میانگین همترازی نسبی قله در منحنیهای افتان و افتان-خیزان در دو گونه اصفهانی و تهرانی
Fig 9- The mean relative alignment in fall and fall-rise in two varieties of Isfahani and Tehrani
موضوع دیگر دربارۀ فشار زمانی این است که فشار زمانی ممکن است زمانبندی یا همترازی اهداف نواختی را به دلیل مجاورت با یک مرز گروه آهنگین بعدی[28] تحت تأثیر قرار دهد. در ادامه، این مسئله به صورت جداگانه در منحنیهای افتان، افتان-خیزان و خیزان مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
1-3-4. افتان
نتایج جدول (5) نشان میدهد که در دو گونه اصفهانی و تهرانی واژه (نوع رسایی واژه) بر زمانبندی قله تأثیر معنیدار دارد (05/0p<):
جدول 5- مقایسه و تأثیر واژه بر تأخیر مطلق قله[29] و همترازی نسبی قله[30] در منحنی افتان در گونههای اصفهانی و تهرانی
Table 5- Comparison and effect of the target word on the absolute alignment and the relative alignment in the fall contour in Isfahani and Tehrani varieties
|
تأخیر قله |
اثر |
یار- یام |
یار- یاب |
یام-یاب |
|
اصفهانی |
043/0 |
065/0 |
051/0 |
062/0 |
|
تهرانی |
023/0 |
169/0 |
083/0 |
001/0 |
|
قله نسبی |
|
|
|
|
|
اصفهانی |
005/0 |
002/0 |
012/0 |
008/0 |
|
تهرانی |
013/0 |
856/0 |
026/0 |
022/0 |
طبق دادههای جدول (5)، در گونه اصفهانی مقایسه تأخیر قله بین واژههای «یار/ یام/ یاب» نشان میدهد که تفاوت در تأخیر قله واژههای «یار-یام»، «یار-یاب» و «یام-یاب» معنیدار نیست. در گونه تهرانی، مقایسه تأخیر قله بین واژههای هدف نشان میدهد که تفاوت در تأخیر قله واژههای «یار-یام» و «یار-یاب» معنیدار نیست؛ ولی در واژههای «یام-یاب» معنیدار است. همچنین، نتایج جدول (5) نشان میدهد که در دو گونه اصفهانی و تهرانی، واژه (نوع رسایی واژه) به صورت معنیداری بر زمانبندی یا همترازی قله نسبی تأثیرگذار بوده است (05/0p<). مقایسه همترازی نسبی قله در گونه اصفهانی بین واژههای «یار/ یام/ یاب» مشخص میکند که تفاوت در قله نسبی واژههای «یار-یام»، «یام-یاب» و «یام-یاب» معنیدار است. در گونه تهرانی، مقایسه همترازی نسبی قله بین واژههای «یار/ یام/ یاب» نشان میدهد که تفاوت در قله نسبی واژههای «یار-یام» معنیدار نیست؛ اما این تفاوت در واژههای «یار-یاب« و «یام-یاب» معنیدار است.
شکل (10) نشان میدهد که در واژههای هدف با رسایی کمتر (یاب)، تمایل به تشکیل زودتر قله نسبت به واژههایی با رسایی بیشتر (یار و یام) وجود دارد:
شکل 10- همترازی مطلق قله در منحنی افتان واژههای هدف «یار/ یام/ یاب» در دو گونه اصفهانی و تهرانی
Fig 10- The absolute alignment in fall contour of the target words "yɑr/yɑm/yɑb" in Isfahani and Tehrani varieties
بر اساس نتایج جدول (5) و بررسی شکل(10) مشخص میشود، تفاوت چندان زیادی بین همترازی نسبی قله در واژههای هدف گونه اصفهانی وجود ندارد؛ اما این تفاوت در گونه تهرانی بیشتر است. اگر زمانبندی یا همترازی قله به عنوان بخشی از رسایی پایانه محاسبه شود، به نظر تفاوت همترازی نسبی قله در واژههای هدف باید کمتر باشد. نتایج جدول (5) و شکل (11) نشان میدهند که در هر دو گونه همترازی نسبی قله تحت تأثیر واژه قرار میگیرد. گویشوران محل قله را با توجه به دیرش رسایی پایانه زمانبندی میکنند و آن را حدود 20 تا 30 درصد در پایانه هجا قرار میدهند:
شکل 11- همترازی نسبی قله در منحنی افتان واژههای هدف «یار/ یام/ یاب» در دو گونه اصفهانی و تهرانی
Fig 11- The relative alignment in fall contour of the target words "yɑr/yɑm/yɑb" in Isfahani and Tehrani varieties
2-3-4. افتان-خیزان
دادههای جدول (6) مشخص میکند که در دو گونه اصفهانی و تهرانی اثر واژه بر زمانبندی قله معنیدار است (05/0p<):
جدول 6- مقایسه و تأثیر واژه بر تأخیر مطلق قله[31] و همترازی نسبی قله[32] در منحنی افتان-خیزان درگونههای اصفهانی و تهرانی
Table 6- Comparison and effect of the target word on the absolute peak delay and the relative alignment in fall-rise contour in Isfahani and Tehrani varieties
|
تأخیر قله |
اثر |
یار- یام |
یار- یاب |
یام-یاب |
|
اصفهانی |
019/0 |
021/0 |
039/0 |
041/0 |
|
تهرانی |
037/0 |
042/0 |
028/0 |
589/0 |
|
قله نسبی |
|
|
|
|
|
اصفهانی |
014/0 |
449/0 |
017/0 |
001/0 |
|
تهرانی |
026/0 |
465/0 |
002/0 |
001/0 |
بر اساس نتایج آماری جدول (6)، در گونه اصفهانی مقایسه تأخیر قله بین واژههای «یار/ یام/ یاب» مشخص میکند که تفاوت در تأخیر قله واژههای «یار-یام»، «یار-یاب» و «یام-یاب» معنیدار است. در گونه تهرانی، مقایسه تأخیر قله بین واژههای هدف نشان میدهد که تفاوت در تأخیر قله واژههای «یار-یام» و «یار-یاب» معنیدار است؛ اما در واژههای «یام-یاب» معنیدار نیست. همچنین، نتایج نشان میدهد که در دو گونه اصفهانی و تهرانی، واژه (نوع رسایی واژه) به صورت معنیداری بر زمانبندی قله نسبی تأثیرگذار بوده است (05/0p<). مقایسه محل نسبی قله در دو گونه اصفهانی و تهرانی بین واژههای «یار/ یام/ یاب» مشخص میکند که تفاوت در قله نسبی واژههای یار-یام معنیدار نیست؛ اما این تفاوت در واژههای «یار-یاب» و «یام-یاب» معنیدار است.
شکل (12) نشان میدهد که تمایل به تشکیل زودتر قله در واژههای هدف با رسایی کمتر (یاب) نسبت به واژههایی با رسایی بیشتر(یار و یام) وجود دارد. نتایج شکل (12) و جدول (6) نشان میدهد که در هر دو گونه اصفهانی و تهرانی، قله واژه «یار» با رسایی بیشتر نسبت به قله دو واژه «یام و یاب» با رسایی کمتر، به صورت معنیداری دیرتر تشکیل میشود. این در حالی است که در هر دو گونه اصفهانی و تهرانی، قله واژه «یام» با رسایی بیشتر نسبت به قله واژه «یاب» با رسایی کمتر، زودتر تشکیل میشود.
شکل 12- همترازی مطلق قله در منحنی افتان-خیزان واژههای هدف «یار/ یام/ یاب» در دو گونه اصفهانی و تهرانی
Fig 12- The absolute alignment in the fall-rise contour of the target words "yɑr/yɑm/yɑb" in Isfahani and Tehrani varieties
به منظور اینکه مشخص شود که آیا زمانبندی یا همترازی قله با رسایی پایانه مرتبط است یا خیر، باید محل قله به‌عنوان بخشی از رسایی پایانه محاسبه شود. نتایج جدول (6) و شکل (13) نشان میدهند که در هر دو گونه اصفهانی و تهرانی همترازی نسبی قله تحت تأثیر واژه قرارگرفته است.
شکل 13- همترازی نسبی قله در منحنی افتان-خیزان واژههای هدف «یار/ یام/ یاب» در دو گونه اصفهانی و تهرانی
Fig 13- The relative alignment in the fall-rise contour of the target words "yɑr/yɑm/yɑb" in Isfahani and Tehrani varieties
3-3-4. خیزان
همانگونه که جدول (7) نشان میدهد، در دو گونه اصفهانی و تهرانی، واژه اثری معنیدار بر زمانبندی مطلق دره دارد (05/0p<):
جدول 7- مقایسه و تأثیر واژه بر تأخیر مطلق دره[33] و همترازی نسبی دره[34] در منحنی خیزان در گونههای اصفهانی و تهرانی
Table 7- Comparison and effect of the target word on the absolute valley delay and the relative valley location in rise contour in Isfahani and Tehrani varieties
|
تأخیر دره |
اثر |
یار- یام |
یار- یاب |
یام-یاب |
|
اصفهانی |
048/0 |
679/0 |
268/0 |
024/0 |
|
تهرانی |
026/0 |
015/0 |
039/0 |
278/0 |
|
دره نسبی |
|
|
|
|
|
اصفهانی |
018/0 |
335/0 |
024/0 |
007/0 |
|
تهرانی |
033/0 |
011/0 |
122/0 |
014/0 |
درجه آزادی و مقدار آماره در نوع منحنی خیزان در گونه اصفهانی 57 و در گونۀ تهرانی 15 بوده است. جدول (7) و شکل (14)، در گونه اصفهانی مقایسه تأخیر دره بین واژههای «یار/ یام/ یاب» نشان میدهد که تفاوت در تأخیر دره واژههای «یار-یام» و «یار-یاب» معنیدار نیست؛ اما این تفاوت در «یام-یاب» معنیدار است. در گونه تهرانی، مقایسه تأخیر دره بین واژههای هدف نشان میدهد که تفاوت در تأخیر دره واژههای «یار-یام» و «یار-یاب» معنیدار است؛ اما در واژههای «یام-یاب» معنیدار نیست.
شکل 14- همترازی مطلق دره در منحنی خیزان واژههای هدف «یار/ یام/ یاب» در دو گونه اصفهانی و تهرانی
Fig 14- The absolute valley location in the rise contour of the target words "yɑr/yɑm/yɑb" in Isfahani and Tehrani varieties
دادههای جدول (7) و شکل (15) نشان میدهد که در دو گونه اصفهانی و تهرانی، واژه به صورت معنیداری بر زمانبندی یا همترازی دره نسبی تأثیرگذار بوده است (05/0p<). مقایسه محل نسبی دره در گونه اصفهانی بین واژههای «یار/ یام/ یاب» نشان میدهد که تفاوت در دره نسبی واژههای «یار-یام» معنیدار نیست، اما این تفاوت در واژههای «یار-یاب» و «یام-یاب» معنیدار است. در گونه تهرانی، مقایسه محل نسبی دره واژههای «یار/ یام/ یاب» نشان میدهد که تفاوت در دره نسبی واژههای «یار-یام» و «یام-یاب» معنیدار است؛ ولی این تفاوت در واژههای «یار-یاب» معنیدار نیست.
شکل 15- همترازی نسبی دره در منحنی خیزان واژههای هدف «یار/ یام/ یاب» در دو گونه اصفهانی و تهرانی
Fig 15- The relative valley location in the rise contour of the target words "yɑr/yɑm/yɑb" in Isfahani and Tehrani varieties
هدف از انجام این پژوهش بررسی تاثیر فشار زمانی بر پارامترهای نوایی دیرش رسایی پایانه، همترازی و الگوی منحنی بود. در راستای انجام این مهم با بررسی دادههای پژوهش این نتیجه حاصل شد در دو گونه اصفهانی و تهرانی سه واژه تکیهبر به صورت معنیداری بر رسایی پایانه تأثیر گذاشتهاند (05/0p<) و دیرش رسایی پایانه در منحنی افتان و منحنی خیزان در هر دو گونه اصفهانی و تهرانی به ترتیب در واژه «یام» بیشتر از واژههای «یار و یاب» است (یام> یار> یاب). اما در منحنی افتان -خیزان دیرش رسایی پایانه به ترتیب در واژههای «یار» بیشتر از واژههای «یام و یاب» است (یار> یام> یاب). نتایج آماری مربوط به پارامتر وجود فشار زمانی در بین دو منحنی منحنی ساده (افتان) و منحنی پیچیده (افتان-خیزان) نشان داد که نوع منحنی از نظر ساده بودن و پیچیده بودن بر میانگین دیرش رسایی پایانه تأثیرگذار است، بهطوری که در دوگونه اصفهانی و تهرانی میانگین دیرش رسایی پایانه در منحنی افتان-خیزان از میانگین دیرش رسایی پایانه در منحنی افتان طولانیتر است. همچنین، انطباق همترازی تحت تأثیر فشار زمانی به دلیل پیچیدگی منحنی نشان دادکه گویشوران، تولید منحنی افتان- خیزان را زودتر از منحنی افتان شروع میکنند. همچنین، دادههای مربوط به بررسی تاثیر مرز گروه آهنگین بعدی بر فشار زمانی در منحنیهای افتان، افتان-خیزان و خیزان در دو گونه اصفهانی و تهرانی نشان داد: در منحنی افتان، نوع رسایی واژه بر همترازی قله تأثیر معنیدار داشته است. این موضوع مؤید آن است که دیرش رسایی پایانه در منحنی افتان-خیزان به صورت معنیداری طولانیتر از دیرش رسایی پایانه در منحنی افتان است. همچنین، تأثیر نوع منحنی بر همترازی قله نسبی در دو گونه تهرانی و اصفهانی نشان داد که در آنها قله در منحنی افتان-خیزان زودتر از قله در منحنی افتان شروع میشود. تفاوت چندان زیادی بین همترازی نسبی قله در واژههای هدف گونه اصفهانی وجود ندارد؛ اما این تفاوت در گونه تهرانی بیشتر است. در هر دو گونه، محل قله در همترازی نسبی تحت تأثیر واژه قرار دارد وگویشوران محل قله را با توجه به دیرش رسایی پایانه زمانبندی و انطباق میکنند و آن را حدود 20 تا 30 درصد در پایانه هجا قرار داده‌اندکه نشاندهنده وقوع دیرهنگام نواخت H در محدودۀ پایانه هجاست. مقایسه دادههای تأخیر قله بین واژهها در منحنی افتان-خیزان درگونه اصفهانی نشان داد که تفاوت در تأخیر قله واژههای «یار-یام»، «یار-یاب» و «یام-یاب» معنیدار است و در گونه تهرانی، تفاوت در تأخیر قله واژههای «یار-یام» و «یار-یاب» معنیدار است؛ اما در واژههای «یام-یاب» معنیدار نیست. همچنین، نتایج نشان داد که در دو گونه اصفهانی و تهرانی، نوع رسایی واژه به صورت معنیداری بر همترازی قله نسبی تأثیرگذار بوده است (05/0p<). مقایسه همترازی نسبی قله در دو گونه اصفهانی و تهرانی بین واژههای «یار/ یام/ یاب» مشخص کرد که تفاوت در قله نسبی واژههای «یار-یام» معنیدار نیست؛ اما این تفاوت در واژههای «یار-یاب» و «یام-یاب» معنیدار است. مقایسه دادههای دره نسبی بین واژهها در منحنی خیزان نشان داد که در دو گونه اصفهانی و تهرانی، واژه به صورت معنیداری برهمترازی دره نسبی تأثیرگذار بوده است (05/0p<). مقایسه همترازی نسبی دره در گونه اصفهانی بین واژههای «یار/ یام/ یاب» نشان داد که تفاوت در دره نسبی واژههای «یار-یام» معنیدار نیست؛ اما این تفاوت در واژههای «یار-یاب» و «یام-یاب» معنیدار است. در گونه تهرانی، مقایسه همترازی نسبی دره واژههای «یار/ یام/ یاب» نشان داد که تفاوت در دره نسبی واژههای یار-یام و یام-یاب معنیدار است؛ ولی این تفاوت در واژههای «یار-یاب» معنیدار نیست.
به طور خلاصه، این نتایج نشان میدهد که انطباق زمانبندی یا همترازی به لحاظ آوایی زبان‌ویژه و منحنیویژه است. یافتههای پژوهش همسو با دیدگاه اوهل و فیتزینگر (2009) و هنسن (2017) است. گویشوران گونۀ اصفهانی در تولید منحنی افتان-خیزان زمان بیشتری را به کار گرفته‌اند و از راهکار زیرهدف استفاده کرده‌اند. پدیده زیرهدف، منجر به وقوع زودهنگام با دامنه زیروبمی کمتری بر روی واحدهای واجی‌گشته است. به عبارتی، تغییر در انطباق همترازی اهداف نواختی و انقباض واحد واجی را به دنبال داشته‌است. در حالی‌که در گونۀ تهرانی، گویشوران در تولید منحنی افتان از پدیده تراکم استفاده‌کرده‌اند. بدین معنی که گویشور در تولید منحنی سریع‌تر عمل کرده و روند تغییرات فرکانس پایه به طور کامل ولی در مدت زمان کوتاهی و با سرعت یستری انجام گرفته‌است. بنابراین، منحنی آهنگین الگوی افتان به طور کامل و با سرعت بالا تولید گشته است.گویشوران هر دو گونۀ اصفهانی و تهرانی در تولید منحنی خیزان، از پدیدۀ کوتاه‌سازی یا ترخیم استفاده‌کرده‌اند، بدین معنی که حرکت F0 کوتاه گشته و تنها نسخۀ ناقصی از منحنی آهنگین را تولید کرده؛ ولی سرعت حرکت F0تغییر نکرده است. بنابراین، درمجموع میتوان گفت که تنوع در انتخاب راهکارهای گویشوران دو گونه در پاسخ به فشار زمانی، مسئله‌ای زبان‌ویژه و گونه‌ویژه است. طبق مشاهدات نگارندگان در عمدة دادههای مورد بررسی به نظر می‌رسدکه انتخاب گویشوران در تنوعات الگوی منحنی به اندازه کافی نظام‌مند بوده‌است. به گفتۀ اوهل و فیتزینگر (2009) انتخاب در تنوع منحنیهای خاص دارای راهبرد و نظام‌مندی خاص است و این مسئله مطلق نیست.
[1] time pressure
[2] J. Hanssen
[3] shortcut
[4] truncation
[5] compression
[6] undershoot
[7] compression
[8] Y. Erikson
[9] M. Alstermark
[10] rate adjustment
[11] R. Bannert
[12] A. Bredvad-Jensen
[13] J. Peters
[14] C. Gussenhoven
[15] H. Pfitzinger
[16] C. Ohl
[17] E. Grabe
[18] A. V. Issatchenko
[19] H. J. Schadlich
[20] Tones and Break Indices
[21] Outlier
[22] Linear Mixed Effect Model
[23] random factor
[24] fixed factor
[25] Bonferroni correction
[26] timing adjustments under time pressure
[27] relative peak alignment
[28] upcoming intonational phrase
[29] absolute peak delay
[30] relative peak location
[31] absolute peak delay
[32] relative peak location
[33] valley delay
[34] relative valley location
)
