نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشیار گروه زبانشناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران
2 دانشیار گروه زبانشناسی و زبانهای خارجی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Abstract
This research has been carried out using framework of Sensory Linguistics. The Sensory Linguistics examines the relationship between senses and language. It also deals with the issue of how and to what extent each language encodes sensory cognition and what difference languages may have in regard with sense encoding. In this research, we employed the average perceptual strength of the five senses, presented by Lynott and Connell (2009), to examin the frequency of sensory adjectives and the juxtaposition of nouns and sensory adjectives in five contemporary short stories of realisticistic style and four contemporary surrealistic short stories. It is to note that the stories in both groups of styles shad relatively equal word count (29406 words in sum). The results showed that the highest and lowest number of sensory adjectives both realisticistic and surrealistic styles pertain to the sense of sight and the sense of smell respectively. Interestingly, given these, the sight and smell senses constitute the two ends of a continuum in the middle of which fall the other three senses, namely hearing, touch and taste senses. Therefore, the hierarchy of Lynott and Connell (2009) applies to both styles with a difference in the position of the two senses of hearing and taste. But the number of sensory adjectives in all senses in the realistic style is significantly more than the surreal. This can be considered as a distinguishing component of the realistic style. Such being the case, it is interesting to note that the data and findings of the present study do not follow the same line as Lynott and Connell (2009) and Winter (2019) and therefor, can not provide enough justifications in support of the higher frequency of nouns and sensory adjectives of the same domain. Keywords: Sensory Linguistics, Hierarchy of Average Perceptual Strength, Five Senses, Sensory Senses Introduction
The Sensory Linguistics (SL) examines the relationship between the senses and language. The senses are of great importance for human beings since they are significant ever existing media to gain experience from the environment. The knowledge acquired from the surrounding environment through the senses is stored in the mind under the name of knowledge. Language, as a medium that represents a part of human cognition, also plays a role in the senses, that is to say, part of our sensory cognition is realized through language (Miller and Johnson-Laird, 1976: 3; Kövecses, 2002:57). In this research, we recruited the average perceptual strength of five senses presented by Lynott and Connell (2009), to examin the frequency of sensory adjectives and the juxtaposition of nouns and sensory adjevtives in five contemporary short stories with realistic style and four contemporary surreal short stories. In this research, following the fivefold division of senses, we will try to provide justifiable answers to the following research questions:
1- What is the frequency of adjectives related to the five senses in both realistic and surreal stories? 2- How does the frequency of adjectives align with the Lynott and Connell (2009) average perceptual strength of the five senses?3- What implications may the diffrences of sensory adjectives in both realistic andsurreal stories have? Materials and MethodsThe method of present research is descriptive-analytical. As for the data, we have chosen contemporary Persian short stories. Considering the wide range of words in the language, in this research, we only account for sensory adjectives in nine short stories including five realistic stories of and four surreal stories. In the present research, we have used literary texts as a source for extracting linguistic data to determine what sensory areas the authors have used the most in these stories and how names and sensory adjectives are juxtaposed. Given that the nine stories belonged to two different styles, we presented the number of the adjectives both in total and separate with respect to their styles. It is worth mentioning that in the first stage, repeated adjectives were counted only once; since the goal was to determine the sensory domain to which an adjective belongs. However, when we wanted to know the total number of sensory adjectives in the surreal short stories comparing to realistic short stories, all the occurences of the adjectives were counted, no matter repeated or not repeated. Discussion and Conclusion
The findings suggest the highest number of adjectives belonged to the sense of sight in both realistic and surreal styles and the number of smell sense adjectives was the least. The pairs of noun- adjective related to the sense of sight (sight-sight pairs) were more than other senses, and at the same time, the total number of sensory adjectives in the realistic style was significantly more than the surrealistic, which can be considered as a style-dependant feature.
Considering the juxtaposition of nouns and sensory adjectives, two senses of sight and smell, which are practically at the two ends of the spectrum of average perceptual power, had the most and the least sensory noun-adjective juxtapositions in both styles, respectively. In other senses, the number of sensory juxtapositions in realistic style was more the surreal style. As much as the hierarchy of Lynott and Connell (2009) is considered, considering each column of juxtaposition for each sense separately, juxtapositions of the same domain are among the most frequent juxtapositions. Therefore, in the same line as with the opinion of Lynott and Connell (2009); Winter (2019), our findings prove that the number of juxtapositions of the same dominans are more than the juxtaposition of different domains. However, in case we compare all the columns of juxtaposition of different domains in each table with the column of juxtaposition of the same domain, then the number of cases of juxtaposition of different domains in three senses will be more than the juxtaposition of the same domain. It is only in the case of the sense of sight that the juxtapositions of the same domain are more than the juxtapositions of different domains. When it comes to the sense of touch, the juxtapositions of the same domain are equal with the the juxtapositions of different domains. Therefore, these findings do not support the postulations of Lynott and Connell (2009) and Winter (2019).
کلیدواژه‌ها [English]
زبانشناسی حواس[1] به بررسی رابطۀ حواس و زبان میپردازد. حواس راههای کسب تجربه از محیط هستند؛ بنابراین، برای انسان از اهمیت بسیار بالایی برخوردارند. دانشی که از طریق حواس از محیط پیرامون کسب میشود با عنوان شناخت در ذهن ذخیره میشود. زبان بهعنوان رسانهای که بخشی از شناخت انسان را بازنمایی میکند، در خصوص حواس هم نقش‌آفرینی دارد و بخشی از شناخت حسی ما در قالب زبان بروز پیدا میکند ( Miller & Johnson-Laird, 1976: 3 ; Kövecses, 2002:57 Cited in Rakova, 2003:34. واژهها ابزار ما برای ارتباط با جهان پیرامونمان هستند؛ بنابراین، بدون توانایی بیان محتوای درکی، عملاً زبان بیفایده و فاقد کارایی است. از آنجا که همۀ زبانها به یک شیوه و یک اندازه شناخت حسی را رمزگذاری نمیکنند، زبانشناسی حواس به این موضوع میپردازد که هر زبان شناخت حسی را چگونه و به چه میزان رمزگذاری میکند و تفاوت زبانها از این نظر چیست.
پیش از پرداختن به این امر که حواس چگونه در قالب زبان جلوهگر میشوند، باید مشخص کنیم منظورمان از حواس چیست؛ چرا که دربارۀ دستهبندی حواس اتفاق نظر وجود ندارد. برای مثال اولمان[2] (1959) حس دمایی[3] را از لامسه جدا کرده و به‌جای پنج حس، شش حس معرفی کرده است؛ زیرا هر حس میتواند زیرمجموعههایی داشته باشد یا به عبارت دیگر، گروهبندی حواس میتواند با دقت بیشتری انجام شود. برای مثال، در خصوص بینایی ممکن است حس فضایی انسان توسط اهل زبان بهصورت مقولهای جداگانه متمایز شود؛ به دیگر سخن، ممکن است اهل زبان نظرشان این باشد که قرار دادن صورتهای زبانی منعکسکنندۀ درک فضایی ما در زیرمجموعۀ حس بینایی مناسب و دقیق نیست و باید ذیل گروه جداگانهای قرار بگیرند. با اینکه اخیراً مطالعات مربوط به زبانشناسی حواس در حال دقیقتر شدن هستند، همچنان تقسیم پنجگانۀ حواس پربسامدترین تقسیمبندی مقبول و مورد استفاده در پژوهشهای مختلف است؛ از جمله در تحقیق لینوت[4] و کانل[5] (2009) که پایۀ این پژوهش قرار گرفته است. این تقسیمبندی را تقسیمبندی ارسطویی نیز مینامند .(Winter, 2019: 11) در متون ادب فارسی نیز به این تقسیمبندی اشارات زیادی شده است، برای نمونه:
بشناس که توفیق تو این پنج حواس است
هر پنج عطا ز ایزد مر پیر و جوان را
سمع و بصر و ذوق و شم و حس که بدو یافت
جوینده ز نایافتن خیر امان را (ناصرخسرو قبادیانی، قصیدۀ 12).
از آنجا که پژوهش حاضر به بازنمایی حواس در دو سبک ادبی رئالیسم و سوررئالیسم میپردازد، جا دارد که به اختصار توضیحاتی دربارۀ این دو سبک ارائه کنیم. رئالیسم را میتوان به کشف و بیان واقعیت تعریف کرد. رئالیسم سبکی است که با نیروی آگاهی در برابر برتری حساسیت ذهنی و نیروی تخیل مقابله میکند. در این مکتب، سلطۀ علم و فلسفۀ اثباتی رمان نمیتواند وجود خود را توجیه کند مگر وهم و خیال و توسل به مشاهده را نادیده بگیرد (سیدحسینی، 277:1387، ج 1). رئالیسم مکتبی عینی است و میتوان نویسندۀ رئالیست را هنگام آفریدن اثر، تماشاگری در نظر گرفت که افکار و احساسات خود را در جریان داستان ظاهر نمیسازد. رئالیسم در پی کشف واقعیت است و درعین حال در خواننده این احساس را به وجود میآورد که این واقعیت است که آشکار میشود (سیدحسینی، 287:1387). در برابر، سوررئالیسم نوعی عصیان است؛ بهعبارتی، میتوان این مکتب را برخوردی تراژیک بین قدرتهای روح و شرایط گوناگون زندگی برشمرد (سیدحسینی، 783:1387، ج 2). سوررئالیسم مفهومی کلی از انسان و رابطۀ او با دنیا و جامعه را مطرح میسازد (سیدحسینی، 895:1387، ج 2). این مکتب آکنده از عناصر سیاه است. در مجموع، میتوان سوررئالیسم را مکتبی دانست که بر اصالت خیال، رویا و نیز تصورات ضمیر ناخودآگاه پایهریزی شده است در نتیجه، در بازنمایی زبانی با انتزاع بیشتر سر و کار دارد. بنابراین، انتظار نگارندگان این بوده که در سبک رئال با صفات مربوط به حواس پنجگانه که عینی هستند بیشتر مواجه شویم تا سبک سوررئال. نتایج این پژوهش نشان خواهد داد که آیا انتظار نگارندگان درست بوده است و اگر درست بوده تفاوت ظهور این صفات حسی در دو سبک به‌حدی است که بتوان آن را یک مؤلفه سبکی در نظر گرفت.
با توجه به مطالب فوق، در این پژوهش تقسیمبندی پنجگانۀ حواس را پذیرفتهایم و در صدد آنیم که با بررسی دادههای پژوهش که از داستانهای رئال و سوررئال بهدست آمدهاند، به پرسشهای زیر پاسخ دهیم:
بسامد صفات مربوط به حسهای پنجگانه در داستانهای رئال و سوررئال چقدر است و بسامد صفات چگونه در راستای سلسلهمرتبۀ متوسط قدرت درکی[6]حواس لینوت و کانل (2009) قرار میگیرد؟
بیشترین ترکیب حواس در ترکیبات وصفی حسی- حسی مربوط به کدام دو حس است و چگونه در راستای نظر لینوت و کانل (2009) و وینتر[7] (2019) جای میگیرد؟
آیا نتایج حاصل از داستانهای رئال با نتایج داستانهای سوررئال متفاوتند و پیامد این مطالعه در تمایز سبک رئال و سوررئال چیست؟
این ایده که حسها را بهلحاظ بسامد کاربرد میتوان در قالب یک سلسلهمرتبه ارائه کرد، اولین بار اولمان (1945، 1959) ارائه کرد. سلسلهمرتبهای که او پیشنهاد کرد بهصورت زیر بود:
بینایی> شنوایی> بویایی> چشایی> دمایی> لامسه
اولمان بر آن بود که حسهای سمت چپ یعنی لامسه، دمایی و چشایی بیشتر بهعنوان مبدأ [8] نگاشت قرار میگیرند و حسهای سمت راست یعنی بینایی، شنوایی و بویایی بیشتر مقصد[9] نگاشتهای مفهومی در زبانها هستند. طبیعتاً نگاشتهای مفهومی مدنظر در اینجا نگاشتهای حسی هستند؛ یعنی در مواردی مطرح میشوند که حداقل یکی از حوزههای مبدأ یا مقصد حسی هستند و ما بهخوبی آگاهیم که تنها حواس، مبدأ یا مقصد نگاشتهای مفهومی نیستند. اگر چه این سلسلهمرتبه بهنوعی ارتباط شبکهای این حسها را، که نشان میداد حداقل (25) شیوۀ ترکیب برای این حسها وجود دارد، به یک رابطۀ خطی کمتنوع محدود میکرد، با این حال مطالعاتی که بر روی زبانهای مختلف انجام شد بهنوعی نشانگر صحت این سلسلهمرتبه (حداقل بهصورت تمایل غالب نه مطلق) بود .(Winter, 2019: 99)
مطالعات تجربی نیز معلوم کرد که نمونههای زبانی منطبق بر این سلسلهمرتبه (همانند sweet fragrance «عطرشیرین») نسبت به نمونههای زبانی غیرمنطبق (همانند fragrant sweetness «شیرینی معطر») در آزمونهای حافظه راحتتر بازخوانی و به یاد آورده میشوند و این نتایج مؤید بررسیهای نظری انجامشده بود .(Winter, 2019: 100)
برخی دیگر از پژوهشهای حوزۀ زبانشناسی حواس مشخص کرد که میزان زبانیشدن حواس پنجگانه در زبانهای مختلف یکسان نیست و حتی در یک زبان نیز تفاوتهایی در نحوه و میزان زبانیشدن این حواس مشاهده میشود. برای مثال، کاچیاری[10] (2008) معتقد است غنای تجارب درکی ما بهسختی در قالب کلمات و زبان قابل بیان است. با این دید، زبان حسی ما فقط انعکاسی کمرنگ از عوالم تجارب حسی ماست و بهترین نویسندگان و شاعران نیز هیچگاه قادر نخواهند بود همۀ آنچه را که به درک درمیآید به زبان درآورند (Winter, 2019:38 ; Berlin & Kay, 1969; Fahle, 2007; Graumann, 2007:129; Wyler, 2007).
چنانکه پیشتر گفته شد زبانشناسی حواس حداقل با عنوان مذکور، شاخۀ مطالعاتی تازهای محسوب میشود؛ بنابراین، در داخل کشور دربارۀ آن آثار زیادی منتشر نشده است. البته در حوزههای مطالعاتی دیگر و در بین مطالعات ادبی، پژوهشهایی در خصوص پدیدۀ حسآمیزی[11] انجام گرفته است. نوع مطالعه در بیشتر این آثار، کیفی بوده و به این موضوع پرداخته شده است که در نمونههای حسآمیزی که از آثار ادبی و بهویژه اشعار انتخاب شده، حوزههای دخیل در حسآمیزی کدام حوزهها بودهاند و نوع ترکیبات بهلحاظ حسی یا انتزاعی بودن چگونه بوده است. در برخی آثار نیز اشارهای به بسامد هر حوزۀ حسی شده است. از جملۀ این آثار میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
کریمی و همکاران (1392) حس چشایی و حسآمیزی مربوط به آن را در اشعار مولانا بررسی کردهاند. این پژوهشگران معتقدند حس چشایی در اشعار مولانا نقش مهمی در بازنماییهای معنوی و مادی دارد. امیرحاجلو (1393) حسآمیزیهای غزلیات وحشی بافقی را از نظر خصوصیات بلاغی و دستوری بررسی کرده و انواع ترکیبات حسآمیختۀ به‌وجودآمده را در دو شکل حسی- حسی و انتراعی- حسی ارائه کرده است. کیانی و همکاران (1395) به مطالعۀ هنجارگریزی معنایی در گسترۀ کارکردهای مجازی حواس پرداختهاند. دادههای آن‌ها از میان اشعار برخی شاعران ایرانی و عراقی انتخاب شده و هدف این است که حسآمیزی را بهعنوان یک ترفند هنجارگریزی معنایی مطرح کنند. محمودی و راشکی (1395) حسآمیزی را در سه شکل بلاغی، دستوری و نوعی در اشعار نصرالله مردانی مورد توجه قرار داده و معتقدند حسآمیزی یکی از ارکان اصلی خیال در اشعار اوست. سعدزاده و اوجاقعلیزاده (1395) ساختار حسآمیزیها را در اشعار سیمین بهبهانی بررسی کردهاند. این پژوهشگران در این بررسی دو نکته را در نظر داشتهاند؛ نخست اینکه حسآمیزیها از بابت حسی یا انتزاعی بودن چه نوع ترکیبی دارند و دوم اینکه حوزههای حسی درگیر در حسآمیزی کدام حوزههاست. نتیجۀ پژوهش نشان میدهد که بسامد ترکیبات انتزاعی- حسی بیش از حسی- حسی بوده است و بیشترین بسامد را در دستۀ حسی - حسی، هم‌آمیزی دو حس بینایی و شنوایی داشته و پربسامدترین حس درگیر در ترکیبات حس بویایی بوده است. امین و عظیمی (1396) حسآمیزی را در مثنوی مطالعه کردهاند. این پژوهشگران حسآمیزیها را به دو دستۀ حسی- حسی و حسی- انتزاعی تقسیم کردهاند و در هر دسته انواع پیوندهای صورتهای غیرترکیبی و اضافی را بررسی کردهاند. آن‌ها بسامد هریک را مورد توجه قرار دادهاند و در نهایت، نتیجه گرفتهاند که بسامد دستۀ حسی- حسی نسبت به حسی- انتزاعی در مثنوی کمتر است. بهمنیمطلق (1396) به بررسی حسآمیزی در اشعار شفیعی کدکنی پرداخته است. او این پدیده را نوعی شگرد هنری دانسته که دارای اهمیت است. نتایج او نشان داده که حس بینایی در اشعار شفیعی کدکنی بیشترین بسامد را در حسآمیزی داشته است. عسگری و شفیعصفاری (1397) حسآمیزی را بهعنوان یک آرایۀ ادبی از منظر علم بیان، مجاز و استعاره مورد توجه قرار دادهاند و آن را متعلق به حوزههای متفاوت دانستهاند. پژوهش موسوی و عموزاده (2020) از آن جهت که چارچوب زبانشناختی دارد، از کارهای پیشین متفاوت است. این کار در چارچوب معناشناسی قالبی[12] و دستور ساختی انجام شده است. پژوهشگران در این کار در جستجوی پاسخ این پرسش بودهاند که چرا علی‌رغم عدم تجانسهای نحوی- معنایی حسآمیزیها شکل میگیرند و در زبان بروز پیدا میکنند. شریفی و یزدانمهر (1401) پژوهشی دربارۀ مفهومسازیهای حس بویایی در زبانهای فارسی و روسی انجام دادهاند. در این کار که از نظر چارچوب تلفیقی است و از زبانشناسی فرهنگی شریفیان (2017) و رویکرد واژگانی کووچش[13] (2019) استفاده شده است، مفهومسازیهای حس بویایی در این دو زبان مقایسه شدهاند و تفاوتها و شباهتهایشان مشخص شده است. مرتبطترین اثر با پژوهش حاضر متعلق به افراشی و جولایی (1399) است که به حسآمیزی در زبان فارسی توجه شده است؛ اما اینبار سلسلهمرتبۀ اولمان (1959) در خصوص حوزههای مبدأ و مقصد در حسآمیزی مورد توجه قرار گرفته است. پژوهشگران در این پژوهش به این نتیجه رسیدهاند که حس لامسه بیش از همۀ حواس، مبدأ انتقال در انواع نگاشت قرار میگیرد و حس شنوایی بیش از دیگر حواس، مقصد انتقال در نگاشتها واقع میشود و در نهایت، نتیجه گرفتهاند که زبانها در تعامل حواس پنجگانه از مفاهیم حسی پایه، یعنی لامسه و چشایی، استفاده میکنند تا مفاهیم حسی پیشرفته، یعنی بینایی و شنوایی، را توصیف و بیان کنند.
چنانکه ملاحظه شد در پژوهشهای انجامشده، تاکنون نه متوسط قدرت درکی حواس مدنظر بوده و نه به تفاوتهای سبکی در حسآمیزیها توجه شده است. بنابراین، از این نظر پژوهش پیش رو نو محسوب میشود و میتواند باب مطالعات بیشتری را در خصوص پژوهشهای مربوط به حواس در زبان فارسی بگشاید.
در این پژوهش با استفاده از سلسلهمرتبۀ متوسط قدرت درکی حواس که توسط لینوت و کانل (2009) ارائه شده است، به بررسی بسامد صفات حسی و همنشینی اسامی و صفات حسی در پنج داستان کوتاه معاصر سبک رئال و چهار داستان کوتاه معاصر سبک سوررئال پرداخته شده است. لینوت و کانل در ادامۀ پژوهشهای پیشین که بر روی زبان حسی در زبان انگلیسی انجام شده بود، پژوهشی را انجام دادند تا دریابند که بجز افعال، که پیشتر به آن‌ها بهعنوان سازههایی اشاره شده بود که میتوانند بازنماییکنندۀ حواس مختلف باشند، آیا صفات نیز از چنین قابلیتی برخوردارند و اگر بله، آیا حواس مختلف در بازنمایی در قالب صفات با یکدیگر متفاوتند و در نهایت، آیا چگونگی همنشینی حواس در ترکیبات موصوف و صفت حسی در بسامد آن‌ها اهمیت دارد؟ برای پاسخ به پرسشهای فوق، این دو از تعدادی آزمودنی استفاده کردند و تعداد (423) صفت حسی انگلیسی را به آن‌ها دادند و از آن‌ها خواستند که مشخص کنند هر صفت را به کدام حس از پنج حس مرتبط میدانند. سپس از آن‌ها خواستند که برای صفات اسامیای را انتخاب کنند. لینوت و کانل در نهایت بررسی کردند که اسم انتخابی از کدام حوزه انتخاب شده و سرانجام آیا اسم و صفت از حوزۀ مشترک بودهاند یا خیر. آن‌ها برای نمایش متوسط قدرت درکی از لیکرت 5 امتیازی استفاده کردند. این پژوهشگران با استفاده از نتایج این پژوهش، نمودار و سلسلهمرتبۀ متوسط قدرت درکی حواس را ارائه دادند که بهصورت زیر است:
|
بینایی |
|
لامسه |
|
شنوایی |
|
چشایی |
|
بویایی |
نمودار شمارۀ 1- متوسط قدرت درکی هر حس لینوت و کانل (2009) (برگرفته از Winter, 2019: 154)[14]
Figure 1- Average perceptual strength by Lynott and Connell (2009) (taken from Winter 2019:154)
طبق این نمودار متوسط قدرت درکی حس بینایی از دیگر حواس بیشتر است و پس از حس بینایی، حس لامسه در رتبۀ دوم قرار دارد. حس بعدی شنوایی است و حسهای چشایی و بویایی در مکانهای بعدی قرار دارند. بنابراین، قویترین حس، بینایی و ضعیفترین بهلحاظ قدرت درکی بویایی است. سلسلهمرتبۀ مربوط را بدین صورت میتوان نمایش داد:
بینایی> لامسه> شنوایی> چشایی> بویایی
چنانکه وینتر (2019: 154)خاطرنشان کرده است پژوهشهایی در این زمینه انجام شده است که معلوم کنند آیا واقعاً تفاوت بین این حسها بهلحاظ قدرت درکی تفاوت متمایزکنندۀ معناداری است یا خیر. این پژوهش‌ها نشان داد که بهطور قطع حس بینایی بهلحاظ قدرت درکی فاصلۀ درخورملاحظهای با دیگر حسها دارد. لامسه نیز فاصلۀ درخورملاحظهای با حسهای پایینتر از خود در این نمودار داشت. اما چشایی و بویایی تفاوت معناداری با هم نداشتند و شنوایی و بویایی تفاوتشان درخورملاحظه نبود. بنابراین، یافتههای این پژوهش‌ها بهنوعی نشان داد که میتوان فاصلهای بین دو حس اول، یعنی بینایی و لامسه، با سه حس بعدی، یعنی شنوایی، چشایی و بویایی، قائل شد؛ ولی دربارۀ تفاوت سه حس پایین باید به دیدۀ اغماض نگریست .(Winter, 2019: 154)
نتایج بخش دوم پژوهش که دربارۀ همنشینی اسامی و صفات حسی بود، نشان داد که در خصوص بسامد اسامی هم‌نشین‌شده، بیشترین میزان متعلق به حوزۀ بینایی(205)، پس از آن حوزۀ لامسه (70)، سپس شنوایی (68) و در نهایت دو حوزۀ چشایی (55) و بویایی(25) بود که سلسلهمرتبۀ آن را بدین صورت نمایش دادهاند:
بینایی> لامسه > شنوایی > چشایی > بویایی
این امر نشاندهندۀ مطابقت اسامی از نظر حوزۀ حسی با صفاتشان بود. به دیگر سخن، معلوم شد که بیشترین بسامد همنشینی اسم و صفت در خصوص هریک از حواس مربوط به مواردی است که اسم و صفت همحوزه هستند.
روش پژوهش حاضر توصیفی- تحلیلی و دادهبنیاد است. ژانر انتخابی، داستان کوتاه است و از نظر زمانی، فارسی معاصر درنظر گرفته شده است. با توجه به گستردگی حوزۀ واژهها در زبان، در این پژوهش صرفاً صفات حسی در نُه داستان کوتاه مشتمل بر پنج داستان از سبک رئال و چهار داستان از سبک سوررئال بررسی شده است؛ به دیگر سخن، در پژوهش حاضر از متون ادبی بهعنوان منبع دادههای زبانی استفاده کردهایم تا مشخص شود نویسندگان از کدام حوزههای حسی در این داستانها بیشتر استفاده کردهاند و همنشینی اسامی و صفات حسی در آثار انتخابی چگونه است. همچنین، از آنجا که طبق تعریف، سبک رئال با عینیت بیشتر ارتباط دارد و سبک سوررئال با انتزاع، و انتظار بر این است که این دو سبک از بابت میزان استفاده از ترکیبات حسی متفاوت باشند، از اینرو، این دو سبک برای بررسی در این پژوهش انتخاب شدهاند. گفتنی است انتخاب داستانها از جهت تمایز میان دو سبک رئال و سوررئال براساس نظر دو متخصص در این حوزه صورت پذیرفته است. داستانهای رئال عبارت‌اند از «عشق روی پیادهرو» (مستور، 1389)، «مردی که تا زانو در اندوه فرو رفت» (مستور، 1389)، «مجسمه» (شاملو، 1388)، «الهه» (شاملو، 1388) و «خانۀ مادربزرگ» (ترقی، 1389) و داستانهای سوررئال عبارت‌اند از «سهشنبۀ خیس» (نجدی، 1389)، «استخری پر از کابوس» (نجدی، 1389)، «دوباره از همان خیابانها» (نجدی،1390) و «شرق بنفشه» (مندنیپور، 1401). واژههای بررسیشدۀ هر سبک به تفکیک، (14703) و در مجموع (29406) بوده است. از آنجا که تعداد واژههای چهار داستان سوررئال (1270) واژه بیش از پنج داستان رئال بود، از انتهای داستان «شرق بنفشه» همان تعداد واژه حذف شد تا در مجموع تعداد واژهها در داستانهای دو سبک برابر شود.
در گام اول برای پاسخ به پرسش مربوط به درک حسی صفات (پرسش اول)، صفات حسی در این داستانها توسط دو پژوهشگر بهطور مستقل مشخص و به حوزههای حسی پنجگانه نسبت داده شد. سپس، نتایج تحلیل با یکدیگر مقایسه شد. پس از مقایسۀ تحلیلها چنانچه دربارۀ حوزۀ صفت اتفاقنظر وجود داشت، صفت در حوزۀ آن حس قرار می‌گرفت و چنانچه اتفاقنظر وجود نداشت، بخشهایی از متن که حاوی آن صفت بود به پنج دانشجوی دکتری زبانشناسی ارائه می‌شد و نظرات آن‌ها در نتایج تحلیل در نظر گرفته می‌شد. در نهایت، حوزههای پیشنهادی که گاه دو حوزۀ حسی و گاه سه حوزه بودند، همگی برای آن صفت ثبت شد. پس از مشخصشدن همۀ صفات، بسامد صفات به تفکیک حس معلوم شد و در جدول قرار گرفت.
در گام دوم برای پاسخ به پرسش دوم صرفاً صفاتی که به‌همراه موصوف ظاهر شده بودند، یعنی اسم و صفت در کنار هم بودند، بررسی شدند تا مشخص شود آیا اسم همنشین با صفت از حوزۀ حسی مشابه، یا متعلق به حوزۀ دیگری بوده است. برای مثال، در ترکیب «نور سیاه» اسم و صفت هر دو از حوزۀ حسی مشترک، یعنی حوزۀ بینایی، هستند؛ اما در ترکیب «حرفهای خام» اسم و صفت از دو حوزۀ حسی متفاوتند: «حرفها» از حوزۀ شنوایی و «خام» از حوزۀ چشایی.
با توجه به اینکه نُه داستان منتخب از دو سبک مختلف بودهاند، صفات یکبار بهطور کلی و بار دوم به تفکیک سبک بررسی و شمارش شدند. شایان ذکر است در مرحلۀ اول صفات تکراری فقط یکبار شمارش شدند؛ بهعبارتی، کل نُه داستان، یک متن درنظر گرفته شد و هر صفت تنها یکبار شمرده شد؛ زیرا هدف این بود که مشخص شود یک صفت به کدام حوزۀ حسی تعلق دارد. اما هنگام بررسی صفات به تفکیک سبک، صفات در هر سبک یکبار شمارش شدهاند؛ به دیگر سخن، صفات یکبار در سبک رئال و یکبار در سبک سوررئال شمرده شدهاند. همچنین، اگر موصوف و صفت هر دو حسی بودند، صفات تکراری در شمارش ترکیبات وصفی حسی- حسی لحاظ شدهاند که البته تعداد این موارد بسیار محدود است. افزون بر این، اگر در تعیین حوزۀ حسی یک صفت، اتفاقنظر وجود نداشت، این صفت در دو و گاه در سه حوزه در شمارش منظور شده است.
در ابتدای این بخش بدین منظور که مشخص کنیم تحلیل دادهها به چه صورت انجام شده است، نمونههایی از داستانهای منتخب را ارائه و تحلیل میکنیم:
شیشه انگار با بخار ته حلق کسی مات شده باشد، ناپیدا بود. پنجره را باز کردم؛ اما باد نمیآمد. هرچه بود صدای سکوت زنگدار شب بود (مردی که تا زانو در اندوه فرو رفته بود).
صفات حسی این نمونه بدین صورت استخراج شدهاند:
مات: بینایی
ناپیدا: بینایی
باز: بینایی
زنگدار: شنوایی
دیشب خواب دیدم توی کوچۀ باریک و تاریکی بودم مثل کوچۀ خودمان. آسمان سیاه بود. دیوارها آنقدر بلند بودند که سرشان پیدا نبود (شرق بنفشه).
در این نمونه تمام صفات مشخصشده مربوط به حس بینایی هستند.
در نمونهای همانند:
انگار در هوایی پر از کف صابون به تپه‌های اطراف و سیم‌های خاردار، خیره شده بودند (سهشنبۀ خیس).
نظرات ارائهشده نشان میداد که برخی صفت «خاردار» را به حوزۀ حس بینایی منسوب میکنند و برخی به حوزۀ لامسه، از این رو، این نمونه در هر دو حوزه قرار گرفت و شمارش شد. یا در نمونۀ زیر:
صدای ستاره را مثل صدای مبهم ناقوس که از دور به گوش برسد، میشنیدم (مردی که تا زانو در غصه فرو رفت).
در این نمونه نیز با توجه به نظرات متفاوت و بازخوردی که از آزمودنیها گرفته شد، صفت «مبهم» به دو حوزۀ حسی بینایی و شنوایی نسبت داده شد.
پس از مشخص کردن صفات حسی و نوع حوزۀ حسی آن‌ها، بسامد صفات در همۀ حواس به تفکیک در جدول بهصورت زیر قرار گرفت:
جدول 1- بسامد صفات حسی در تمام داستانهای بررسیشده
Table 1- Frequency of sensory adjectives in all the investigated stories
|
نوع صفت |
بینایی |
شنوایی |
بویایی |
لامسه |
چشایی |
جمع کل |
|
تعداد صفت |
245 |
12 |
7 |
48 |
14 |
326 |
|
درصد |
75.15 |
3.68 |
2.5 |
14.72 |
4.30 |
100 |
همانگونه که در جدول ملاحظه میشود صفات مربوط به حس بینایی با فاصلۀ زیاد بیشترین تعداد صفات را تشکیل دادهاند و پس ازآن صفات حوزۀ حسی لامسه قرار دارند و سپس صفات حوزۀ حسی چشایی، شنوایی و در آخر بویایی قرار گرفته است. بنابراین، سلسلهمرتبۀ بسامد صفات مربوط به حواس مختلف در دادههای بررسیشده را میتوان بدین شکل نمایش داد:
بینایی> لامسه> چشایی> شنوایی> بویایی
مقایسۀ این سلسلهمرتبه با سلسلهمرتبۀ متوسط قدرت درکی لینوت و کانل (2009) (بینایی> لامسه > شنوایی > چشایی > بویایی) نشان داد که دادههای زبان فارسی که در این پژوهش بررسی شدهاند، با یک تفاوت در جایگاه حس شنوایی و حس چشایی سلسلهمرتبۀ لینوت و کانل را تأیید میکنند و بر آن انطباق دارند. بنابراین، بیشتر صفات حسی توسط حس بینایی پژوهشگران (و پنج آزمودنی دیگر) درک شده بودند و کمترین میزان متوسط درک حسی متعلق به حس بویایی بود. افزون بر این، همچنان که از دادههای جدول برمیآید تفاوت دادهها در دو سر سلسلهمرتبه یعنی تعداد صفات بینایی در مقایسه با تعداد صفات بویایی کاملاً درخورملاحظه است (75.15 درصد در مقابل 2.5درصد)؛ اما تفاوت سه حوزۀ چشایی (4.30)، شنوایی (3.68) و بویایی (2.5) چندان قابلملاحظه نیست و این یافته نیز در راستای گفتۀ وینتر (2019) است که بر آن است فاصلهای بین دو حس اول یعنی بینایی و لامسه با سه حس بعدی یعنی شنوایی، چشایی و بویایی میتوان قائل شد؛ ولی دربارۀ تفاوت سه حس پایین باید به دیدۀ اغماض نگریست. نتایج این بررسی بر اساس لیکرت پنجگزینهای در قالب نمودار زیر قابل ارائه است:
|
بینایی |
|
لامسه |
|
چشایی |
|
شنوایی |
|
بویایی ببویایی |
نمودار 2- متوسط قدرت درکی حواس در دادههای پژوهش حاضر
Figure 2- Average perceptual strength of senses in this researh
در گام بعد صفت و موصوفهای حسی (در کنار هم) در همۀ داستانهای منتخب مشخص شد و معلوم گردید که به کدام حوزههای حسی تعلق دارند. برای مثال:
بعد اصغرچاخان کرکرۀ ساندویچیاش را تا نصفه پایین کشید و بوی تند ترشیهای مادرم در زیرزمین خانه پیچید (عشق در پیادهرو).
بوی تند: بویایی- چشایی
صدای رادیو بلند است؛ اخبار بعدازظهر. چه حرفهای پاکیزهای! (مردی که تا زانو در اندوه فرو رفت).
حرفهای پاکیزه: شنوایی- بینایی
نمونههایی دیگر از همنشینی اسم و صفت در حوزههای مختلف حسی که در داستانهای مدنظر بهکار رفتهاند وبررسی شدهاند، به قرار زیرند. شایان ذکر است که طبق تعریف حوزههای مبدأ و مقصد که حوزۀ مبدأ حوزهای است که مفاهیم و واژهها بهصورت غیراستعاری استفاده میشوند و حوزۀ مقصد حوزهای است که مفاهیم و واژهها بهصورت استعاری استفاده میشوند ( Lakoff, 1993 ; Kövecses, 2002) در عبارتهای زیر، واژۀ اول متعلق به حوزۀ مبدأ و واژه یا عبارت دوم متعلق به حوزۀ مقصد است.
جدول 2- نمونههایی از همنشینی اسم و صفت در حوزههای حسی
Table 2- Examples of juxtaposition of nouns and adjectives in sensory domains
|
اسم و صفت |
حوزۀ حسی |
|
نور شیشهایرنگ |
بینایی- بینایی |
|
حجم کوچک |
بینایی- بینایی |
|
سکوت زنگدار |
شنوایی- شنوایی |
|
فریاد بیصدا |
شنوایی- شنوایی |
|
حرفی آهسته |
شنوایی- شنوایی |
|
قصۀ پنهانی |
شنوایی- بینایی |
|
حرف بامزه |
شنوایی- چشایی |
|
حرفهای شیرین |
شنوایی- چشایی |
|
سکوت خنک |
شنوایی- لامسه |
|
بوی گند |
بویایی- بویایی |
|
عطری گوارا |
بویایی- چشایی |
|
بوی شیرین |
بویایی- چشایی |
|
چای داغ |
چشایی- لامسه |
|
خرمالوی کال |
بینایی/چشایی/لامسه |
پس از تحلیل همۀ متون مدنظر برای هر حس جدول مربوط به بسامد همنشینی آن بهصورت زیر هم به تفکیک سبک و هم بهطور کلی بهدست آمد:
جدول 3- بسامد همنشینی اسامی و صفات مربوط به حس بینایی
Table 3- Frequency of juxtaposition of nouns and adjectives related to vision
|
همنشینی اسم و صفت حسی |
بینایی-بینایی |
بینایی- شنوایی |
بینایی-بویایی |
بینایی-لامسه |
بینایی-چشایی |
|
رئال |
20 |
- |
- |
1 |
- |
|
سوررئال |
20 |
- |
- |
2 |
- |
|
جمع |
40 |
- |
- |
3 |
- |
همانطور که از جدول فوق برمیآید در داستانهای بررسیشده (43) موصوف و صفت وجود داشته است که حوزۀ مبدأ آن‌ها یعنی اسم به حوزۀ حس بینایی تعلق داشته است و از این (43) اسم، در (40) مورد از صفات مربوط به همان حوزه (یعنی حس بینایی) استفاده شده و فقط در (3) مورد از صفات حوزۀ لامسه که دومین حوزۀ پربسامد پس از بینایی است، استفاده شده است. از این رو، این یافته نظر لینوت و کانل (2009) و وینتر (2019) را دربارۀ تمایل غالب همنشینی اسم و صفتهای حسی همحوزه تأیید میکند. ضمن اینکه همانگونه که از جدول برمیآید در این مورد تفاوتی بین دادههای رئال و سوررئال وجود ندارد.
جدول 4- بسامد همنشینی اسامی و صفات مربوط به حس شنوایی
Table 4- Frequency of juxtaposition of nouns and adjectives related to hearing
|
همنشینی اسم و صفت حسی |
شنوایی-شنوایی |
شنوایی-بینایی |
شنوایی-بویایی |
شنوایی-لامسه |
شنوایی-چشایی |
|
رئال |
6 |
7 |
- |
1 |
2 |
|
سوررئال |
3 |
2 |
- |
- |
2 |
|
جمع |
9 |
9 |
- |
1 |
4 |
دادههای جدول (3) نشان میدهند که در خصوص اسامی مربوط به حوزۀ شنوایی که (23) اسم بودهاند، بیشترین صفات انتخابی مربوط به دو حوزۀ شنوایی و بینایی (هر کدام 9 صفت)، پس از آن حوزۀ چشایی (4 صفت) و سپس لامسه (1صفت) است. این یافتهها ناقض نظر لینوت و کانل (2009) و وینتر (2019) هستند؛ زیرا گرچه اسم و صفت شنوایی- شنوایی جزو بسامدهای بالا بوده است، همنشینی اسم حوزۀ شنوایی با صفات غیر همحوزه در مجموع بیش از همنشینی اسم و صفت همحوزه است. همانطور که مشاهده میشود حوزۀ بینایی به اندازۀ شنوایی در همنشینی اقبال داشته است. شاید علت این امر اهمیت کلی حوزۀ بینایی در درک حسی باشد. این یافته در راستای پژوهشی است که در زبان انگلیسی توسط وینتر و همکاران (2018) انجام شد و نتایج نشان داد که انگلیسیزبانان حس بینایی را بیش از هر حس دیگر زبانی کردهاند. بنابراین، حس بینایی چه حوزۀ مبدأ باشد چه مقصد، بسیار مورد استفاده است.
جدول 5- بسامد همنشینی اسامی و صفات مربوط به حس بویایی
Table 5- Frequenvy of juxtaposition of nouns and adjectives related to smelll
|
همنشینی اسم و صفت حسی |
بویایی-بویایی |
بویایی-بینایی |
بویایی-شنوایی |
بویایی-لامسه |
بویایی-چشایی |
|
رئال |
1 |
- |
- |
- |
4 |
|
سوررئال |
3 |
3 |
- |
1 |
2 |
|
جمع |
4 |
3 |
- |
1 |
6 |
جدول (4) گویای این است که اسم و صفات مربوط به حوزۀ بویایی بسیار اندک هستند و از تعداد (14) موصوف و صفت که اسم آن‌ها به حوزۀ بویایی تعلق داشته، (4) صفت از حوزۀ مشابه، یعنی بویایی، انتخاب شده است و (10) صفت از حوزههای دیگر. این یافته ناقض نظر وینتر (2019) دربارۀ تمایل بالا به همحوزه بودن اسم و صفت است. دو حوزۀ دیگری که غیر از بویایی بسامد بیشتری در همنشینی با اسم حوزۀ بویایی داشتهاند، حوزۀ بینایی و حوزۀ چشایی است که اولی چنانکه در جداول پیشین هم اشاره شد، بهطور کلی از حوزههای پرکاربرد و دومین حوزه از حوزههای بسیار نزدیک به حوزۀ بویایی است؛ شاید به این علت همنشینی اسم حوزۀ بویایی با صفت چشایی زیاد بوده است. در خصوص سبک، اطلاعات جدول نشان میدهند که دربارۀ حس بویایی کاربرد اسم و صفتهای حسی در سبک سوررئال بیش از رئال بوده است و اسم حوزۀ بویایی بهغیر از حوزۀ شنوایی با همۀ حوزهها در سبک سوررئال همنشین شده است. همچنین، پس از اسم و صفت حوزۀ بویایی- بویایی، دومین بسامد همنشینی متعلق به حوزۀ بینایی است که پیشتر دربارۀ دلیل بالا بودن بسامد آن توضیح داده شد. در سبک سوررئال اما همنشینی حوزۀ چشایی با بویایی بیش از بویایی- بویایی بوده است که چنانکه گفتیم ناقض نظر وینتر (2019) و یافته های لینوت و کانل (2009) است.
جدول 6- بسامد همنشینی اسامی و صفات مربوط به حس لامسه
Table 6- Frequency of juxtaposition of nouns and adjectives related to touch
|
همنشینی اسم و صفت حسی |
لامسه-لامسه |
لامسه-بینایی |
لامسه- شنوایی |
لامسه- بویایی |
لامسه- چشایی |
|
رئال |
2 |
1 |
- |
- |
- |
|
سوررئال |
- |
1 |
- |
- |
- |
|
جمع |
2 |
2 |
- |
- |
- |
چنانکه از دادههای جدول (5) برمیآید تعداد اسامی و صفات همنشین مربوط به حس لامسه، از بویایی نیز کمتر است (جمعاً 4 موصوف و صفت) که از آن میان دو اسم و صفت همحوزه هستند و دو اسم و صفت همحوزه نیستند. بنابراین، تعداد همنشینیهای همحوزه به تعداد همنشینیهای حوزۀ لامسه- بینایی است. دادههای این جدول ناقض نظر لینوت و کانل (2009) و وینتر (2019) نیست؛ گرچه مؤید قوی آن نیز محسوب نمیشود. شایان ذکر است در حالیکه تعداد صفات لامسه در کل دادهها پس از بینایی بیشترین میزان بوده؛ اما این صفات در همنشینی با اسامی بسیار کم ظاهر شدهاند؛ به عبارت دیگر، غالب این صفات بهصورت مستقل و بدون حضور اسم در متن به کار رفتهاند. همچنین، تعداد همنشینیهای حس چشایی در سبک سوررئال کمتر از رئال است؛ گرچه با توجه به کم بودن دادهها بهطور کلی این تفاوت قابلملاحظه نیست.
جدول 7- بسامد همنشینی اسامی و صفات مربوط به حس چشایی
Table 7- Frequency of juxtaposition of nouns and adjectives related to taste
|
همنشینی اسم و صفت حسی |
چشایی-چشایی |
چشایی-بینایی |
چشایی-شنوایی |
چشایی-بویایی |
چشایی-لامسه |
|
رئال |
7 |
4 |
- |
- |
6 |
|
سوررئال |
1 |
- |
- |
- |
2 |
|
جمع |
8 |
4 |
- |
- |
8 |
جدول (6) نشان میدهد که از تعداد کل (20) موصوف و صفت حسی که اسم آن‌ها به حوزۀ چشایی تعلق داشته است، (8) مورد اسم و صفت همحوزه است که میتوان آن را از بسامدهای بالای اسم و صفتهای همحوزه برشمرد. با این حال اگر جمع موارد حوزههای دیگر را در نظر بگیریم (12 مورد)، تعداد موارد غیر همحوزه بیشتر خواهد بود و از این رو، این یافته نیز ناقض نظر لینوت و کانل (2009) و وینتر (2019) است. همچنین، دو حوزۀ پربسامدی که پس از حس چشایی بهعنوان صفت در کنار اسم حوزۀ چشایی قرار گرفتهاند، نخست حوزۀ لامسه بهعنوان حوزۀ نزدیک به حوزۀ چشایی و سپس بینایی است که سابقۀ بسامد بالای آن در همۀ حوزهها وجود داشته است.
براساس دادههای این پژوهش در مجموع میتوان بیشترین میزان همنشینی را برای هر حس در جدول زیر نشان داد:
جدول 8- همنشینی هر حس با دیگر حواس در مجموع
Table 8- Juxtaposition of each sense with other senses as a whole
|
همنشینی بینایی با دیگر حوزهها |
همنشینی شنوایی با دیگر حوزهها |
همنشینی بویایی با دیگر حوزهها |
همنشینی چشایی با دیگر حوزهها |
همنشینی لامسه با دیگر حوزهها |
|
60 |
23 |
14 |
29 |
17 |
همانگونه که مشاهده میشود در مجموع مقایسۀ پنج حس مختلف از نظر بسامد استفاده در همنشینیهای حسی بیانگر سلسلهمرتبۀ زیر است:
بینایی> چشایی> شنوایی> لامسه> بویایی
این سلسلهمرتبه همراستا با سلسلهمرتبۀ متوسط قدرت درکی حواس لینوت و کانل (2009) است. اما در خصوص همنشینی اسامی و صفات، دادههای این پژوهش نشان داد گرچه همنشینی اسم و صفت همحوزه در هر حس از همنشینیهای پربسامد بود، چنانچه ستون همنشینی همحوزه را برای هر حس در مقابل جمع ستونهای همنشینیهای غیرهمحوزه قرار دهیم؛ یعنی همه ستونهای دیگر غیرهمحوزه را جمع ببندیم، بجز در مورد حس بینایی که مؤید قوی نظر لینوت و کانل (2009) و وینتر (2019) در خصوص تمایل غالب همنشینیهای همحوزه است، دیگر حواس این نظر را بهصورت قوی تأیید نمیکنند.
پیشتر در پیشینۀ پژوهش گفته شد که افراشی و جولایی (1399) در چارچوب سلسلهمرتبۀ اولمان (1959) به بررسی حسآمیزی در زبان فارسی پرداختهاند و به حوزههای مبدأ و مقصد حسآمیزیها توجه کردهاند. به نظر مفید آمد که نتایج حاصل از پژوهش حاضر را بهلحاظ حسآمیزی حواس با سلسلهمرتبۀ اولمان مقایسه کنیم؛ یعنی مشخص کنیم که آیا در دادههای این پژوهش نیز پیشبینی اولمان مبنی بر بسامد بالاتر حسآمیزیهایی که حوزۀ مبدأ آن‌ها دو حس لامسه و چشایی هستند و حوزۀ مقصد آن‌ها دو حس بینایی و شنوایی صادق است یا خیر. بنابراین، مجدداً به شش جدول فوق باز میگردیم. طبق دادههای جدول (2) حس بینایی (43) بار بهعنوان حوزۀ مبدأ استفاده شده است و (38) بار بهعنوان حوزۀ مقصد که از این (38) بار (20) بار برای حوزۀ خود، یعنی بینایی، مقصد قرار گرفته است که طبق نظر لینوت و کانل (2009) و وینتر (2019) کاملاً مطابق پیشبینی و قابل انتظار است و ناقض نظر اولمان (1959) نیز نیست. اگر این (20) مورد را حذف کنیم، حس بینایی برای چهار حس دیگر در (18) مورد حوزۀ مقصد قرار گرفته که از این (18) مورد (9) مورد مربوط به حس شنوایی است که باز هم خلاف پیش بینی اولمان (1959) نیست و فقط در (6) مورد حوزۀ مقصد دو حس لامسه و چشایی قرار گرفته است که نسبت به کل دادهها مقدار بسیار کمی است. مطابق جدول (3) حس شنوایی در (23) مورد حوزۀ مبدأ قرار گرفته و در (9) مورد حوزۀ مقصد بوده است که هر (9) مورد نیز برای خودش مقصد بوده است که این یافته مطابق پیشبینی اولمان (1959) است مبنی بر اینکه حس شنوایی بیشتر بهعنوان حوزۀ مبدأ ظاهر میشود تا مقصد. مطابق جدول (4) حس بویایی در (13) مورد بهعنوان حوزۀ مبدأ عمل کرده و فقط در (4) مورد مقصد بوده که هر (4) مورد نیز برای حوزۀ خود بوده است و این یافته نیز مغایر با پیشبینی اولمان (1959) نیست. مطابق جدول (6) حس چشایی در (20) مورد بهعنوان حوزۀ مبدأ و در (18) مورد بهعنوان حوزۀ مقصد عمل کرده است که از این (18) مورد، (8) مورد برای خودش(یعنی چشایی-چشایی) و (6) مورد برای بویایی( بویایی-چشایی) و (4) مورد برای شنوایی (شنوایی-چشایی) بوده است. بنابراین، تعداد مواردی که حس چشایی بهعنوان مبدأ ظاهر شده، از مواردی که مقصد بوده اندکی بیشتر است و این مغایر با پیشبینی اولمان (1959) است، با اینحال حس چشایی در قیاس با بینایی بسیار کمتر حوزۀ مبدأ بوده است. طبق جدول (5) حس لامسه در (4) مورد بهعنوان حوزۀ مبدأ ظاهر شده است و (7) بار بهعنوان مقصد. از این (7) موردی که مقصد بوده است، (2) مورد مربوط به حوزۀ حسی خودش بوده است و (5) مورد مربوط به حواس بینایی، بویایی، شنوایی. از این رو، این یافته ناقض پیشبینی و نظر اولمان (1959) نیست.
دربارۀ دلایل تفاوت حواس بینایی و شنوایی با حواس لامسه و چشایی بهلحاظ حوزۀ مبدأ و مقصد بودن میتوان به محدودیت شناختی شن[15] و کوهن[16] (1998: 123) اشاره کرد که معتقدند نگاشت از یک مفهوم قابل دسترس به مفهوم کمتر دردسترس، طبیعیتر است تا برعکس. تعریف آن‌ها از «دردسترس» این است که حواس چشایی و لامسه مستلزم نزدیکی به شئ هستند، در حالی که شنیدن و دیدن میتوانند از دور رخ بدهد. بنابراین، بهلحاظ شناختی دو حس لامسه و چشایی در دسترسترند، ضمن اینکه این مفهوم با بدنمندی[17] نیز ارتباط پیدا میکند؛ یعنی ارتباط مستقیم با اشیا در در دو حس چشایی و شنوایی باعث تجربۀ مستقیم حسی میشود که نتیجۀ آن طبیعیتر بودن و در دسترستر بودن این حواس است. به این دلیل دو حس چشایی و لامسه بیشتر از دو حس بینایی و شنوایی بهعنوان حوزۀ مبدأ در نگاشتهای مفهومی عمل میکنند.
در اینجا برای پاسخ به پرسش سوم پژوهش، بسامد صفات حسی را به تفکیک سبک بررسی میکنیم تا دریابیم آیا در دو سبک مختلف رئال و سوررئال تعداد صفات حسی در حوزههای حسی پنجگانه متفاوت بوده است یا خیر.
جدول 9- بسامد صفات حسی به تفکیک سبک
Table 9- Frequency of sensory adjectives by style
|
نوع صفت |
بینایی |
شنوایی |
بویایی |
لامسه |
چشایی |
|
رئال |
145 |
10 |
3 |
31 |
12 |
|
سوررئال |
96 |
1 |
1 |
27 |
2 |
همانطور که از جدول فوق برمیآید بهطور کلی تعداد صفات حسی در داستانهای سبک رئال بیش از سوررئال بوده است و در هر دو سبک بیشترین تعداد صفات حسی مربوط به حس بینایی است و حسهای لامسه، چشایی، شنوایی و بویایی به ترتیب پس از آن قرار دارند. بنابراین، نه تنها صفات حسی در کل دادهها با یک تفاوت در جایگاه دو حس شنوایی و چشایی با سلسلهمرتبۀ متوسط قدرت حسی لینوت و کانل (2009) مطابقت دارد که در هریک از سبکها نیز این امر مصداق پیدا کرده است. دربارۀ چگونگی همنشینی اسامی و صفات حسی و تفاوتشان در دو سبک در ذیل هر جدول توضیحاتی ارائه شد.
این پژوهش در پی آن بود که وضعیت برخی داستانهای کوتاه معاصر را بهلحاظ چگونگی ظهور صفات حسی و چگونگی همنشینی اسامی و صفات حسی بررسی کند و این بار جدا از سلسلهمرتبۀ اولمان (1959) به بررسی این موضوع بپردازد که آیا سلسلهمرتبۀ متوسط قدرت درکی در داستانهای کوتاه معاصر بهعنوان نمونهای از دادههای زبان فارسی میتواند قابل اعتنا باشد و آیا سبک بهعنوان یک متغیر میتواند در چگونگی بروز این سلسلهمرتبه تأثیرگذار باشد یا خیر.
نتایج این پژوهش نشان داد که بهطور کلی در هر دو سبک تعداد صفات حس بینایی از دیگر حوزهها بیشتر بود و تعداد صفات حس بویایی از همه کمتر و در همنشینی اسامی و صفات حسی همحوزه، همنشینی اسم و صفت همحوزه حس بینایی (بینایی- بینایی) بیش از حوزههای دیگر بود و در عین حال تعداد کل صفات حسی در سبک رئال بهطور قابلملاحظهای بیش از سوررئال بود که این موضوع میتواند بهعنوان یک مؤلفۀ ممیز سبک به شمار آید.
از نظر همنشینی اسم و صفات حسی نیز بجز دو حس بینایی و بویایی که عملاً در دو سر طیف متوسط قدرت درکی قرار دارند و به ترتیب بیشترین و کمترین همنشینیها را داشتهاند، دربارۀ دیگر حسها، در سبک رئال بیش از سوررئال همنشینی حسی اسم و صفت وجود داشته است. از نظر تبعیت از سلسلهمرتبۀ لینوت و کانل (2009) چنانچه هر ستون از همنشینی را برای هر حس جدا در نظر بگیریم، در خصوص تمام حواس، همنشینیهای همحوزه جزء پربسامدترین همنشینیها بودهاند؛ بنابراین، نظر لینوت و کانل (2009) و وینتر (2019) را در مورد اینکه تعداد همنشینیهای همحوزه بیش از دیگر غیر هم‌حوزههاست، کمابیش تأیید میکنند. اما چنانچه همۀ ستونهای همنشینی غیر همحوزه را درهر جدول در مقابل ستون همنشینیهای همحوزۀ همان حس قرار دهیم، در این صورت تعداد موارد همنشینیهای غیر همحوزه در سه حس از پنج حس بیش از همنشینیهای همحوزه است و فقط در مورد حس بینایی همنشینیهای همحوزه بیش از غیر همحوزه و در مورد حس لامسه همنشینیهای همحوزه با غیر همحوزه برابرند؛ از این رو، این یافتهها مؤید نظر لینوت و کانل (2009) و وینتر(2019) نیستند.
دلیل تفاوت در نتایج حاصل از دادههای این پژوهش میتواند این واقعیت باشد که همانطور که پیشتر بهعنوان فرض پژوهش گفته شد، همنشینیهای همحوزه متداولتر[18] و قابلپیشبینیتر هستند؛ چرا که استعاری محسوب نمیشوند، در حالیکه همنشینیهای غیرهمحوزه استعاری هستند و طبق نظر مارتینو[19] و مارکس[20] (2001) از نظر عصب-روان شناختی همنشینی غیر همحوزه پدیدهای غیرمعمول وکم بسامد به حساب میآید وپژوهش‌هایی چند که در این خصوص کار آماری انجام دادهاند این ادعا را ثابت کردهاند (برای مثال (Simner et al., 2006 از آنجا که زبان ادبی تمایل به هنجارگریزی و آشناییزدایی دارد، طبیعی است که به همنشینیهای غیر همحوزه که خلاقانهتر هستند و کمتر قابل پیشبینیاند، اقبال بیشتری نشان میدهد. در مجموع، طبق دادههای این پژوهش حس بینایی تمایز آشکاری نسبت به دیگر حواس پنجگانه دارد و بهلحاظ قدرت درکی بسیار بالاتر است و حواس پایین سلسلهمرتبه نیز طبق پیشبینی قبلی تفاوت چندانی با یکدیگر ندارند و از این نظر یافتههای این پژوهش در راستای گفتۀ وینتر (2019) و وینتر و همکاران (2018) است که مربوط به بررسی دادههای زبان انگلیسی بود و از این نظر بین دادههای این پژوهش که از حوزۀ ادبی انتخاب شده بودند و دادههای پژوهش لینوت وکانل (2009) که از زبان روزمرۀ زبان انگلیسی گردآوری شده بود، تفاوتی مشاهده نشد. بررسی این سلسلهمرتبه در زبان روزمرۀ فارسیزبانان ومقایسۀ آن با دادههای این پژوهش میتواند به دقیقترشدن نتایج این پژوهش کمک کند.
[1] sensory linguistics
[2] S. Ullmann
[3] heat or temperature
[4] D. Lynott
[5] L. Connell
[6] average perceptual strength
[7] B. Winter
[8] source
[9] target
[10] C. Cacciari
[11] synesthesia
[12] Frame semantics
[13] Z. Kövecses
1علت اینکه از منبع وینتر (2019) به‌جای منبع اصلی استفاده شده این است که لینوت و کانل (2009) دادههایشان را در جدول و با عدد و رقم ارائه کردهاند، در حالی که وینتر آن را بر روی نمودار نشان داده است که با توجه به لیکرت پنجامتیازی به کارگرفتهشده، واضحتر است و در یک نگاه به خواننده آنچه را که باید بداند، منتقل میکند.
[15] Y. Shen
[16] M. Cohen
[17] embodiment
[18] canonical
[19] G. Martino
[20] L. E. Marks
)
